شرح دعای مکارم الاخلاق(79 )

بسم الله الرحمن الرحیم 

و ایثار التفضل و ترک التعییر 

حضرت زین‏العابدین علیه‏السلام در این قطعه از دعاى «مکارم‏الاخلاق» دو درخواست از پیشگاه حضرت بارى‏تعالى براى مسلمانان مى‏نماید: اول گزینش تفضل براى مردم، دوم اجتناب از سرزنش و ملامت. 

به خواست خداوند بزرگ موضوع بحث و سخنرانى امروز این دو مطلب است. در قطعه‏ى اول این قسمت از دعا دو کلمه آمده است: اول «ایثار» و آن دیگر «تفضل». براى اینکه مقصود حضرت امام سجاد (ع) روشن شود و قدر و منزلت خواسته‏ى امام از نظر ارزش اخلاقى واضح گردد، لازم است راجع به این دو کلمه براى شنوندگان محترم توضیح داده شود. «ایثار» در لغت به معناى «اختیار نمودن و گزیدن چیزى» است. کسى که مى‏گوید «آثرت ذلک» اى «اخترت»، فلان چیز را ایثار نمودم، یعنى آن را گزیدم و اختیار کردم، و اگر «ایثار بر نفس» گفته شود به معناى «مقدم داشتن دگرى بر خود» است. 

التفضل فعل ما لایلزم اذا کان ابتداء من غیر عله. 

تفضل در لغت به معناى کار خوبى است که تفضل‏کننده به طور ابتدایى و بدون علت و الزام، آن را انجام دهد و طبق این تعریف، «تفضل» از «احسان» بالاتر است، زیرا «احسان» لازم نیست حتما ابتدایى و بدون علت باشد بلکه در پاره‏اى از مواقع ممکن است احسان پاداش احسان باشد. خداوند در قرآن شریف فرموده است: هل جزاء الاحسان الا الاحسان، آیا پاداش احسان چیزى جز احسان است؟ 

اما «تفضل»، احسان ابتدایى و بدون علت است و انگیزه‏ى آن بزرگوارى و کرامت نفس تفضل‏کننده است. تمام پیمبران الهى از نعمت مکارم اخلاق برخوردار بودند و ماموریت داشتند قوم خود را به مکارم اخلاق دعوت نمایند و آنان را انسان بسازند. 

عن ابى عبدالله علیه‏السلام قال: ان الله تبارک و تعالى خص الانبیاء بمکارم الاخلاق فمن کانت فیه فلیحمد الله على ذلک و من لم یکن فلیتضرع الى الله و لیساله. 

امام صادق (ع) فرمود: خداوند پیمبران را به مکارم اخلاق اختصاص داده، پس اگر کسى از آن خصیصه‏ى روحانى برخوردار است، خداوند را بر این نعمت بزرگ حمد نماید و آن کس که واجد مکارم اخلاق نیست، در پیشگاه خداوند تضرع کند و آن را درخواست نماید. 

ایثار تفضل که در دعاى حضرت على بن الحسین علیهماالسلام آمده و موضوع سخنرانى امروز است بهترین و عالیترین کرامت خلق است. 

عن على علیه‏السلام قال: خیر المکارم الایثار. 

على (ع) فرموده: ایثار و گزینش تفضل، بهترین کرامت اخلاقى است براى انسانها. 

بى‏گمان در صدر اسلام یکى از عوامل نشر دین حق و گسترش آیین الهى ایثار و تفضل مسلمانان بود که با خلوص نیت و به انگیزه‏ى ایمان نسبت به یکدیگر انجام مى‏دادند و براى این مطلب شواهدى در آیات و روایات و تاریخ وجود دارد که در اینجا براى شاهد، پاره‏اى از آنها ذکر مى‏شود. کعبه‏ى مکرمه معبد مقدس و مطاف مردم بسیارى بود که همه ساله از دور و نزدیک براى حج و عمره به مکه مى‏آمدند. رسول گرامى (ص) براى آنکه دعوت خود را به گوش اقوام مختلف برساند و آنان را از ماموریت خویش آگاه سازد در آن شهر توقف نمود و ناملایمات گوناگون و آزارهاى مختلفى را که از مشرکین مى‏دید تحمل مى‏کرد و به تبلیغ خود ادامه مى‏داد. موقعى که دشمنان با هم متحد شدند و به قتل آن حضرت همت گماردند، ماندن در مکه‏ى معظمه براى پیشواى اسلام به مصلحت نبود، لذا حضرتش بر آن شد که از مکه خارج شود و به مدینه مهاجرت نماید. تصمیم خود را عملى نمود و به مدینه حرکت کرد. پیش از آنکه نبى معظم به مدینه برود، مبلغى از طرف آن حضرت به مدینه رفته بود، اسلام را تبلیغ نموده بود، و مردم مدینه از دعوت آن حضرت آگاهى داشتند و عده‏ى قابل ملاحظه‏اى به اسلام ایمان آورده بودند. از این رو پیشواى معظم موقع ورود به مدینه مورد استقبال واقع شد و اهالى، مقدم مبارکش را مورد احترام و تکریم قرار دادند. مسلمانانى که در مکه ایمان آورده بودند، پس از هجرت آن حضرت در مضیقه‏ى بیشترى قرار گرفته و مورد تحقیر و اهانت زیادترى واقع شدند، به آنان اجازه‏ى توقف در مکه و انجام فرایض دینى داده نمى‏شد. ناچار به فکر افتادند که تدریجا مکه را ترک گویند و خویشتن را از آن محیط فاسد و شرک‏آلود برهانند و براى تحقق بخشیدن به این هدف لازم بود از خانه و زندگى، از اموال و اثاث خود 

چشم بپوشند، زیرا مشرکین اجازه نمى‏دادند که آنان اموال خویش را از مکه خارج کنند. این تهیدستان از وطن رانده شده سرمایه‏اى با خود نداشتند جز ایمان به خداوند و امید به فضل بارى‏تعالى، با تصمیم به اعلاى حق و یارى پیشواى اسلام. قرآن شریف درباره‏ى اینان فرموده است: 

للفقراء المهاجرین الذین اخرجوا من دیارهم و اموالهم یبتغون فضلا من الله و رضوانا و ینصرون الله و رسوله اولئک هم الصادقون. 

فقراى مهاجرین که از دیار و اموالشان اخراج گشته‏اند در طلب فضل و خشنودى بارى‏تعالى بوده‏اند. اینان با خلوص و صداقت در اندیشه‏ى یارى خدا و پیمبرش هستند و این فکر مقدس را در سر مى‏پرورند. 

ایامى که مهاجرین به مدینه آمده بودند و در فقر و تنگدستى به سر مى‏بردند، مقدار قابل ملاحظه‏اى از اموال یهودیهاى بنى‏نضیر بدون جنگ و جدل به دست مسلمانان افتاد. چون این اموال عنوان غنیمت جنگى نداشت و مشترک بین همه نبود، به امر بارى‏تعالى در اختیار شخص رسول اکرم (ص) قرار گرفت. 

جعل الله تعالى اموال بنى‏النضیر خالصه یفعل بها ما یشاء فقسمها رسول‏الله بین المهاجرین و لم یعط الانصار منها شیئا الا ثلاثه نفر کانت بهم حاجه و هم ابو دجانه و سهل بن حنیف و الحارث بن الصمه. 

خداوند، اموال بنى‏نضیر را اختصاص به رسول اکرم (ص) داد تا هر طور که بخواهد عمل کند. پیغمبر اکرم آن را بین مهاجرین تقسیم نمود و به انصار چیزى از آن نداد جز سه نفر که نیاز داشتند و آنان 

ابودجانه و سهل بن حنیف و حارث بن صمه بودند. جمعیت انصار از اختصاص اموال بنى‏نضیر به مهاجرین نه تنها از پیشواى اسلام آزرده‏خاطر نگشتند بلکه داوطلب ایثار گردیدند و روى بزرگوارى و تفضل حاضر شدند از جهت مسکن و لباس و غذا آنان را یارى دهند، حتى بعضى از انصار که خودشان از جهتى نیازمند بودند مهیا گشتند مهاجرین را بر خود مقدم دارند و این مطلب در قرآن شریف آمده است : 

و الذین تبوء و الدار و الایمان من قبلهم یحبون من هاجر الیهم و لا یجدون فى صدورهم حاجه مما اوتوا و یوثرون على انفسهم و لو کان بهم خصاصه. 

انصار که پیش از آمدن مهاجرین مدینه را جایگاه ایمان ساخته بودند با ورودشان نسبت به آنان ابراز علاقه کردند، علاوه بر آنکه در دل احساس احتیاجى به اموال بنى‏نضیر نداشتند، حاضر شدند از روى تفضل به مهاجرین ایثار نمایند، هر چند بعضى از انصار، خود در مضیقه بودند ولى مهاجرین را بر خویشتن مقدم داشتند. 

ایثار و تفضل از ناحیه‏ى انصار نسبت به مهاجرین بى‏بضاعت در صدر اسلام و نزول آیه‏ى: 

و یوثرون على انفسهم و لو کان بهم خصاصه، یکى از بزرگترین کرامت خلق را پایه‏گذارى نمود. اولیاى گرامى اسلام ضمن روایات بسیارى با تعبیرهاى مختلف همواره قدر و منزلت این کرامت خلق را خاطرنشان مى‏ساختند و در بعضى از روایات در پایان حدیث، آن آیه‏ى شریفه را نیز قرائت مى‏نمودند. امام صادق (ع) در وصف مومنین کامل چنین فرموده است: 

هم البرره بالاخوان فى حال العسر و الیسر، الموثرون على انفسهم فى 

حال العسر کذلک وصفهم الله تعالى فقال: و یوثرون على انفسهم. 

آنان نیکوکاران‏اند نسبت به برادران در حال تنگدستى و در حال گشایش. اینان در حال مضیقه، دیگران را بر خود مقدم مى‏دارند و خداوند، این گروه بزرگوار را اینچنین توصیف نموده و فرموده است: 

و یوثرون على انفسهم و لو کان بهم خصاصه. 

شاگردان تربیت‏یافته‏ى مکتب ایثار کوشا بوده‏اند که این کرامت نفس را در ضمیر خود زنده نگاه دارند و در فرصتهایى که به دست مى‏آوردند دیگران را بر خویشتن مقدم مى‏داشتند. 

عن انس قال: اهدى برجل من اصحاب النبى صلى الله علیه و آله راس شاه مشوى. فقال: ان اخى فلانا و عیاله احوج الى هذا حقا. فبعث الیه. فلم یزل یبعث به واحد الى واحد حتى تداولوا بها سبعه ابیات حتى رجعت الى الاول. 

انس بن مالک مى‏گوید: به یکى از اصحاب پیغمبر اکرم (ص) کله‏ى گوسفند بریان‏شده‏اى اهدا گردید. مرد صحابى با خود گفت: فلان برادرم و عیالش به این غذا از من محتاجتر است، براى وى فرستاد. او نیز به تصور احتیاج بیشتر برادر دیگرى براى آن برادر اهدا نمود، و خلاصه کله‏ى بریان‏شده را هفت در خانه بردند و سرانجام به منزل مرد صحابى، یعنى آن کس که به وى اهدا شده بود برگشت. 

البته این چند نفر مسلمان، نیاز فورى به آن غذا نداشتند ولى با این عمل مراتب ایثار تفضل آنان نسبت به یکدیگر روشن گردید. 

جنگ یرموک از جنگهاى بزرگ مسلمانان در صدر اسلام بود. در این جنگ فرماندهان لشکر اسلام و کفر موافقت کرده بودند که هر 

روز یک ستون از سربازان مسلمین و یک ستون از سربازان دشمن به عرصه‏ى پیکار بیایند و پس از چند ساعت زد و خورد سربازان سالم با زخمیهاى قابل حرکت به لشکرگاه خود بپیوندند و عده‏ى کشته و زخمیهاى غیر قابل حرکت در جاى خود مى‏ماندند تا براى آنها اقدام لازم معمول گردد. حذیفه‏ى عدلى مى‏گوید: در یکى از روزها پسر عموى من با ستون نظامى مسلمین به عرصه‏ى پیکار رفت ولى برنگشت. من ظرف آبى با خود برداشتم، به طرف میدان جنگ رفتم تا اگر پسر عمویم زنده است و رمقى دارد آبش بدهم. 

فاذا انا به بین القتلى فقلت: انا اسقیک؟ فاشار الى ان نعم. فاذا برجل یقول: آه! فاشار الى ابن عمى ان انطلق الیه و اسقه. فاذا هو هشام بن العاص. فقلت: اسقیک؟ فاشار الى ان نعم. فسمع آخر یقول آه! فاشار الى ان انطلق الیه. فجئته فاذا هو قدمات. فرجعت الى هشام. فاذا هو قدمات. فرجعت الى ابن عمى. فاذا هو قدمات. 

ناگهان پسر عمویم را بین کشته‏ها یافتم، بر بالین پسر عمویم نشستم و به او گفتم: مى‏خواهى آبت بدهم؟ با اشاره جواب مثبت داد. در این موقع مجروح دیگرى که در آن نزدیک افتاده بود و کلمه‏ى آب را شنید گفت: آه! پسر عمویم با اشاره به من فهماند که اول بروم او را آب بدهم. پسر عمو را گذاردم، بر بالین دومى آمدم دیدم هشام بن عاص است. گفتم مى‏خواهى آبت بدهم؟ با اشاره جواب داد: بلى. کلمه‏ى آب را مجروح سومى که در آن نزدیک افتاده بود شنید، گفت: آه! هشام اشاره کرد که اول به او آب بدهم. هشام را گذاردم بر بالین سومى 

آمدم. در این فاصله‏ى کوتاه او مرده بود. برگشتم بر بالین هشام، او نیز مرده بود. بالاى سر پسر عمویم آمدم، او هم از دار دنیا رفته بود. 

یکى از مورخین محقق درباره‏ى عللى که موجب پیشرفت مسلمین گردید بحث نموده و مى‏گوید: یکى از آن علل صفت «ایثار» بر نفس و دیگرى را بر خود مقدم داشتن بود. سپس همین قطعه‏ى تاریخى را به طور شاهد ذکر کرده و مى‏گوید: این سه مجروح بر اثر جراحات و خونریزى شدید در آستانه‏ى مرگ قرار داشتند، در آن لحظات، جاى خودنمایى و ریاکارى نبود، اما مکتب اسلام حس فداکارى و ایثار را آنچنان در ضمیرشان پایه‏گذارى نموده بود که در دقایق آخر زندگى با آنکه تشنه بودند آب نخوردند و برادران خویشتن را بر خود مقدم داشتند. البته ملتى اینچنین ایثارگر و فداکار شایسته است به سرعت پیشروى کند و در جهان برترى و تقدم به دست آورد. 

امام سجاد علیه‏السلام در قطعه‏ى اول این قسمت از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» که موضوع سخنرانى امروز است، به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: 

و ایثار التفضل، بار الها! مسلمانان را موفق بدار که نسبت به برادران دینى خود ایثار تفضل نمایند و آنان را مشمول عنایات ابتدایى و بدون علت خود قرار دهند. بى‏گمان «ایثار تفضل» که از عالیترین کرایم اخلاقى است مى‏تواند در حفظ عدل اجتماعى اثرى درخشان و بارز داشته باشد زیرا مردمى که با ایثار تفضل خو گرفته و افراد را مشمول عنایات ابتدایى خود قرار مى‏دهند هرگز اندیشه‏ى ظلم در سر نمى‏پرورند و فکر گناهکارى و تعدى نمى‏نمایند تا بر اثر عمل نارواى آنان به عدل اجتماعى آسیب برسد و مردم دچار ستم و تجاوز گردند. 

امام سجاد (ع) در قطعه‏ى دوم این قسمت از دعاى 

«مکارم‏الاخلاق» که موضوع نیمه‏ى آخر سخنرانى امروز است، به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: 

و ترک التعییر: بار الها! مسلمانان را موفق بدار که سرزنش یکدیگر را ترک گویند و زبان به ملامت این و آن نگشایند. 

«تعییر» از «عار» است، به معناى ننگ. فردى که مرتکب گناه مى‏شود بر اثر آن در خویشتن عیب و ننگى به وجود مى‏آورد، سرزنش‏کننده، آن عیب را به رخش مى‏کشد و مورد ملامتش قرار مى‏دهد. «تعییر» در اخلاق اسلام از صفات ناپسند و مذموم است و در این باره روایات بسیارى از اولیاى گرامى اسلام رسیده که پاره‏اى از آنها در خلال سخنرانى به عرض شنوندگان محترم مى‏رسد. لازم است در آغاز بحث این نکته تذکر داده شود که روایات مذمت تعییر ناظر به سرزنش نمودن یک فرد مسلمان است که دچار لغزش گردیده و مرتکب عملى شده که از نظر دینى حرام است و شارع اسلام آن را بر مسلمین ممنوع نموده است. بنابراین ملامتهاى سیاسى، اقتصادى، اجتماعى و دیگر امورى همانند اینها که از ناحیه‏ى مردم نسبت به متصدیان خودسر و مستبد که مرتکب خطا شده‏اند اعمال مى‏گردد مشمول روایات تعییر نیست و دعاى امام سجاد (ع) شامل آنها نمى‏شود. اولین مطلبى که در بحث تعییر و ملامت باید مورد توجه قرار گیرد این است که اولیاى گرامى اسلام ضمن روایات، گناه را بیمارى خوانده‏اند و انسان عاقل هرگز بیمار را ملامت نمى‏کند بلکه اگر بتواند باید در راه درمان وى بکوشد و مرضش را علاج نماید. 

عن على علیه‏السلام قال: الذنوب الداء و الدواء الاستغفار و الشفاء الا تعود. 

شرح دعای مکارم الاخلاق(78 )

کرامت نفس اسماعیل بن احمد مدلول کلام على علیه‏السلام است که فرموده: 

العفو زکوه الظفر و السلو عوضک ممن غدر. 

عفو و بخشش، زکات پیروزى و ظفر است، از یاد بردن و به دست فراموشى سپردن، تلافى نمودن مکر و غدر است. 

از آنچه مذکور افتاد روشن شد که خلق خوب و حسن معاشرت با مردم در اسلام مورد کمال توجه است و در قیامت، صاحبان اخلاق حمیده مشمول رحمت و عنایت خاص حضرت بارى‏تعالى هستند. امام سجاد (ع) در قطعه‏ى اول این قسمت از دعاى «مکارم‏الاخلاق» به پیشگاه خدا عرض مى‏کند: 

و طیب المخالقه: بار الها! مسلمانان را موفق بدار که با خلق خوب و خوى پسندیده با یکدیگر معاشرت نمایند، و در قطعه‏ى دوم این قسمت از دعا که موضوع نیمه‏ى آخر سخنرانى امروز است عرض مى‏کند: 

و السبق الى الفضیله: بار الها! مسلمانان را موفق بدار که در انجام فضایل اعمال و کارهاى خوب سبقت جویند. 

فضیلت به معناى درجه‏ى بلند و عالى برترى است و این کلمه در مورد اعمالى به کار برده مى‏شود که از نظر ارزش و اهمیت داراى مقام رفیعى باشند و در روایات ، نمونه‏هایى از آنها ذکر شده است. 

عن النبى صلى الله علیه و آله: اذا جمع الخلائق یوم القیامه نادى مناد: این اهل الفضل؟ فیقوم اناس و هم یسیر. فینطلقون سراعا الى الجنه. فتلقاهم الملائکه. فیقولون انا نراکم سراعا الى الجنه. فیقولون: نحن اهل الفضل، فیقولون کنا اذا ظلمنا غفرنا و اذا اسیى‏ء الینا عفونا و اذا جهل علینا حلمنا. فیقال لهم: ادخلوا الجنه، فنعم اجر العاملین. 

رسول اکرم (ص) فرمود: وقتى جمیع خلائق در قیامت گرد آمدند منادى ندا مى‏دهد: کجا هستند اهل فضل؟ عده‏ى قلیلى برمى‏خیزند و با سرعت راه بهشت را در پیش مى‏گیرند. فرشتگان آنان را ملاقات مى‏نمایند و مى‏گویند: شما را مى‏بینیم که با سرعت به بهشت مى‏روید. مى‏گویند: ما اهل فضلیم، وقتى به ما ظلم مى‏شد مى‏بخشیدیم، وقتى نسبت به ما بدى مى‏شد عفو مى‏کردیم، و وقتى با ما جاهلانه عمل مى‏کردند حلم مى‏نمودیم. به آنان گفته مى‏شود: داخل بهشت شوید که براى عاملین فضیلت پاداش خوب مقرر است. 

این سه مطلب که در حدیث ذکر شده و اهل فضل عامل آن بوده‏اند از مکارم اخلاق است و به کار بستن اخلاق کریمه مستلزم واپس زدن غرایز و تمایلات حیوانى است ، و این کارى است بس مشکل 

ولى موجب نجات و مایه‏ى سعادت است. 

عن على علیه‏السلام قال: الارتقاء الى الفضائل صعب منج. 

على (ع) فرموده: نیل به اوج فضایل، سخت و دشوار است اما نجات‏بخش و مفید. 

سبقت گرفتن در فضیلت به معناى محترم شمردن فرصت است. «فرصت» در لغت یعنى «نوبت». مثالى که براى همه روشن و قابل فهم است، چراغ سبز و قرمز راهنمایى در چهارراهها است. وقتى چراغ پیش روى راننده سبز مى‏شود نوبت حرکت اوست، باید از این فرصت استفاده کند و پیش از آنکه چراغ سبز قرمز شود از چهارراه بگذرد، اگر سستى کند و چراغ قرمز به حرکت او پیشى گیرد فرصتى را از دست داده است. جهانى که در آن زندگى مى‏کنیم عالم وسایل و اسباب است، افراد عاقل در تمام مواقع براى نیل به خوبیها و فضایل، مراقب شرایط مساعدند، به محض آنکه فرصت به دست آوردند فورا اقدام مى‏کنند، پیش از آنکه مانع فرارسد و از توفیق بازمانند. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: من فتح له باب من الخیر فلینتهزه فانه لا یدرى متى یغلق. 

رسول اکرم (ص) فرموده: هر کس به رویش در رحمتى گشوده شد البته آن را مغتنم بشمرد زیرا نمى‏داند آن در چه وقت به رویش بسته مى‏شود و از نیل به خیر محروم مى‏گردد. 

عن على علیه‏السلام قال: من الخرق المعاجله قبل الامکان و الاناه بعد الفرصه. 

على (ع) فرموده: از اعمالى که حاکى از جهل و ضعف عقل 

است تعجیل در کار پیش از فرارسیدن شرایط امکانش و سستى و مسامحه پس از رسیدن فرصت و موقعش. 

جوانا ره طاعت امروز گیر 

که فردا نیاید جوانى ز پیر 

قضا روزگارى ز من درربود 

که هر روزش از پى شب قدر بود 

من آن روز را قدر نشناختم 

بدانستم اکنون که درباختم 

سبقت در فضیلت که امام سجاد (ع) از پیشگاه خداوند براى مسلمانان درخواست نموده، استفاده از تمام فرصتهاى خوب و سعادت‏بخش است. خداوند در قرآن شریف فرموده: 

فاستبقوا الخیرات، از شرایط مساعد استفاده کنید و در انجام کارهاى خیر سبقت بگیرید، پیش از آنکه فرصت مناسب را از دست بدهید و از کار نیک محروم بمانید. 

گاهى سبقت در فضیلت به معناى پیشى گرفتن افراد است از یکدیگر، مثلا اگر در مجلسى با حضور جمع، عمل حاوى خیر و فضیلت عرضه شود، اگر کسانى در انجامش سبقت گیرند و زودتر از دگران داوطلب آن کار خیر شوند، آنان نیز مصداق دعاى امام سجاد علیه‏السلام‏اند. این سبقت مقدس را در صدر اسلام کسانى به دست آوردند که زودتر از دگران دعوت پیشواى بزرگ اسلام را اجابت نمودند و پیش از این و آن به شرف اسلام مشرف گردیدند. خداوند در قرآن شریف این گروه را تخصیص به ذکر داده و از اینکه در آن شرایط سخت و اختناق‏آمیز اظهار از خود گذشتگى نموده و آیین الهى را پذیرا شده‏اند مورد تقدیرشان قرار داده و مراتب خشنودى و رضایت خویش را نسبت به آنان ابراز فرموده است، و همچنین خاطرنشان ساخته که آنان نیز از ذات اقدس الهى رضایت دارند: 

و السابقون الاولون من المهاجرین و الانصار و الذین اتبعوهم باحسان رضى الله عنهم و رضوا عنه. 

البته سبقت مهاجرین و انصار در قبول اسلام و پیروى از رسول اکرم (ص) نسبى است، بعضى از آنان بر بعضى دیگر تقدم داشتند ولى آن کس که در قبول امر الهى داراى سبقت مطلق است و کسى بر او تقدم ندارد حضرت مولى‏الموحدین على بن ابیطالب (ع) است، او و حضرت خدیجه زمانى اسلام را پذیرا شدند و دعوت نبى اکرم را اجابت نمودند که هیچ یک از مردان و زنان مکه به اسلام گرایش نداشتند و ایمان نیاورده بودند. این دو نفر از جنس مرد و زن، امت اسلام را در آن زمان بنیان نهادند و از رسول خدا پیروى مى‏نمودند و دین حق را عملا به رهبرى پیغمبر اسلام برپا مى‏داشتند. ایاس از جدش عفیف نقل نموده که گفت: من تاجرى بودم و در ایام حج به منى آمدم، عباس بن عبدالمطلب نیز مرد تاجرى بود، نزد وى آمده بودم، از او چیزى بخرم و به او چیزى بفروشم. در این موقع مردى از خیمه‏اى خارج شد، براى نماز به طرف کعبه ایستاد، سپس زنى بیرون آمد، او نیز براى نماز ایستاد، پس از آن نوجوانى خارج شد، او هم به نماز ایستاد. به عباس بن عبدالمطلب گفتم: این چه دینى است که آن را نمى‏شناسم. 

فقال: هذا محمد بن عبدالله یزعم ان الله ارسله و ان کنوز کسرى و قیصر یستفتح علیه، و هذه امراته خدیجه بنت خویلد آمنت به، و هذا الغلام ابن عمه على بن ابیطالب. 

گفت: این مرد محمد بن عبدالله است که گمان دارد خداوند او را مبعوث به رسالت فرموده است و گنجهاى کسرى و قیصر را براى او مى‏گشاید، و این زن، خدیجه‏ى بنت خویلد همسر اوست که به وى 

ایمان آورده و این نوجوان پسر عمش على بن ابیطالب است. 

پیمبر بزرگوار و حقشناس، سبقت خدیجه را در اسلام و خدمات آن بانوى بزرگ را به دین حق همواره به خاطر داشت و از او به احترام یاد مى‏نمود. 

عن على علیه‏السلام قال: ذکر النبى صلى الله علیه و آله خدیجه یوما و هو عند نسائه و بکى. فقالت عایشه: ما یبکیک على عجوز حمراء من عجائز بنى‏اسد؟ فقال: صدقتنى اذ کذبتم و آمنتنى اذ کفرتم و ولدت لى اذ عقمتم. قالت عایشه: فما زلت اتقرب الى رسول‏الله صلى الله علیه و آله بذکرها. 

على علیه‏السلام فرموده: روزى رسول اکرم (ص) نزد زنانش از خدیجه نام برد و گریست. عایشه گفت: چه چیز موجب شد گریه کنى بر پیره‏زن سرخ‏رویى از پیره‏زنان بنى‏اسد؟ حضرت فرمود: او زمانى نبوت مرا تصدیق کرد که شما تکذیب مى‏کردید، او زمانى به من ایمان آورد که شما کافر بودید، او براى من روزى فرزند آورد که شما عقیم بودید. عایشه مى‏گوید: وقتى حمایت پیمبر اسلام را نسبت به خدیجه دانستم، از آن پس با نام خدیجه به رسول اکرم تقرب مى‏جستم. 

خداوند در قرآن شریف تمام کسانى را که با سبقت نسبى به اسلام گرایش یافته و به نبى اکرم ایمان آورده‏اند مورد تکریم و احترام قرار داده است و این تکریم عمومى، على (ع) را نیز شامل مى‏شود. ولى همانطور که قبلا اشاره شد امیرالمومنین در پذیرش اسلام داراى سبقت مطلق است و کسى از جنس مردان قبل از او اسلام نیاورده است، بنابراین سبقت افتخارآمیز على (ع) در قبول اسلام بى‏نظیر است. امام 

مجتبى علیه‏السلام بر منبر با حضور معاویه و جمعى از مردم ضمن سخنرانى مبسوطى این دو برترى و مزیت را با استشهاد از آیات قرآن شریف براى پدر بزرگوارش بیان نموده و در اینجا دو قطعه‏ى کوچک که از آن سخنرانى مورد استشهاد است به عرض مى‏رسد: 

الى ان بعث الله محمدا و انزل علیه کتابه ثم امره بالدعاء الى الله عز و جل فکان ابى علیه‏السلام اول من استجاب الله تعالى و لرسوله و اول من آمن و صدق الله و رسوله و قد قال الله تعالى فى المنزل على نبیه المرسل: افمن کان على بینه من ربه و یتلوه شاهد منه، فرسول الله صلى الله علیه و آله الذى على بینه من ربه و ابى الذى یتلوه و هو شاهد منه.- تا آنکه خداوند حضرت محمد صلى الله علیه و آله را به رسالت مبعوث فرمود و قرآن شریف را بر وى فروفرستاد سپس به او ماموریت داد که مردم را به خداوند بخواند. پدر من اول کسى بود که دعوت خدا و رسولش را اجابت نمود و اول کسى بود که ایمان آورد و خدا و پیغمبر را تصدیق نمود. سپس آیه‏اى از قرآن شریف قرائت کرد و توضیح داد که پیمبر گرامى کسى است که از خداوند دلیلى روشن دارد، یعنى قرآن شریف ، و على (ع) براى او شاهدى صادق. 

و السابقون السابقون اولئک المقربون، فکان ابى سابق السابقون الى الله عز و جل و الى رسوله و کما ان الله عز و جل فضل السابقین على المتخلفین و المتاخرین کذلک فضل اسبق السابقین على السابقین. 

پس از آنکه حضرت مجتبى آیه‏ى و السابقون را قرائت نمود، 

فرمود: پدرم سابق سابقین در ایمان به خدا و رسول خداست، پس همانطور که خداوند سابقین را بر متخلفین و متاخرین فضیلت داده، همچنین اسبق سابقین را بر سابقین برترى و مزیت بخشیده است. 

نتیجه آنکه امام سجاد (ع) در قطعه‏ى دوم این قسمت از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» از پیشگاه الهى درخواست نموده: 

و السبق الى الفضیله: بار الها! مسلمانان را موفق بدار که در فضیلت سبقت جویند و هر چه زودتر آن را انجام دهند، پیشى گرفتن در فضیلت از عوامل مهم حفظ عدل اجتماعى است، چه آنکه عدل، خود از بهترین فضیلتهاست. کسانى که در فضیلت سبقت مى‏گیرند قطعا در اقامه‏ى عدل، روش سبقت را به کار مى‏بندند و براى تحقق بخشیدن به عدل اجتماعى هیچ فرصتى را از دست نمى‏دهند و با مسامحه و سستى، خویشتن را از توفیق بزرگ الهى محروم نمى‏سازند. 

شرح دعای مکارم الاخلاق(77 )

بسم الله الرحمن الرحیم 

و طیب المخالقه و السبق الى الفضیله. 

 امام سجاد علیه‏السلام در این قطعه از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» دو درخواست از پیشگاه بارى‏تعالى براى مسلمانان نموده است: اول اخلاق خوب در معاشرت با مردم، دوم پیشى گرفتن در فضیلت و نیکوکارى. به خواست خداوند بزرگ و توانا موضوع بحث و سخنرانى امروز این دو مطلب مهم و سعادت‏بخش است. مى‏توان گفت مجموع تعالیم مقدس اسلام مبتنى بر سه اصل اساسى است: اول عقاید، دوم اخلاق، سوم احکام. 

در قسمت عقاید، هدف اسلام، بیان معتقدات واقعى و صحیح و مبارزه با عقاید باطل و خرافى است. در قسمت اخلاق، تمیز خلقیات حمیده و منجیات از اخلاق ذمیمه و مهلکات است. در قسمت احکام، تدوین فرایض و محرمات و تمیز اعمال روا از ناروا در عبادات و معاملات است. 

در آیین مقدس اسلام، خلق خوب که مایه‏ى حسن معاشرت با مردم است، آنقدر مهم تلقى شده که رسول اکرم (ص) فرموده: فقدان آن از جمله عواملى است که مى‏تواند وابستگى انسان مسلمان را از خداوند و  رسول خدا قطع نماید. 

عن النبى صلى الله علیه و آله: ثلاث من لم تکن فیه فلیس منى و لا من الله عز و جل. قیل یا رسول‏الله! و ما هن! قال: حلم یرد به جهل الجاهل و حسن خلق یعیش به فى الناس و ورع یحجزه عن معاصى الله عز و جل. 

پیمبر اکرم (ص) فرمود: سه چیز است که اگر در کسى نباشد نه به من بستگى دارد و نه به خداوند. عرض شد یا رسول‏الله! آن سه چیز کدام است؟ فرمود: حلمى که شخص مسلمان به وسیله‏ى آن نادانى جاهل را از خود بگرداند، حسن خلقى که به وسیله‏ى آن با مردم معاشرت کند، و تقوایى که او را از معاصى خداوند بازدارد. 

بدتر و زیانبارتر از نداشتن حسن خلق ابتلاى به سوءخلق است که به موجب بعضى از روایات، سوءخلق، آدمى را به عذاب خدا مبتلا مى‏کند، اگر چه داراى عبادات و طاعات باشد. 

قیل لرسول‏الله صلى الله علیه و آله: ان فلانه تصوم النهار و تقوم اللیل و هى السیئه الخلق توذى جیرانها بلسانها قال لا خیر فیها، هى من اهل النار. 

به رسول اکرم (ص) عرض شد: فلان زن، روزها را روزه دارد و شبها را با عبادت خدا مى‏گذراند ولى بداخلاق است و همسایگان را با زبان خود آزار مى‏دهد. فرمود در او خیرى نیست و جهنمى خواهد بود. 

در کشورهاى پیشرفته‏ى امروز نیز مسئله‏ى اخلاق خوب و حسن معاشرت با مردم مورد توجه است و نویسندگان درباره‏ى آن کتابهایى نوشته‏اند و در کلاسهایى که به همین منظور تشکیل مى‏گردد به داوطلبان مى‏آموزند، ولى اخلاق خوب در دنیاى غرب با حسن خلق در اسلام از 

جهات متعدد، تفاوت دارد و در اینجا راجع به یکى از تفاوتهاى اساسى توضیح داده مى‏شود: در دنیاى پیشرفته‏ى امروز هدف اصلى از اخلاق خوب و حسن معاشرت با مردم نیل به تعالى معنوى یا دست یافتن به کمال انسانى نیست، بلکه مقصود این است که با خلق خوب هر چه بیشتر بر تعداد دوستان خود بیفزاید و محبوبیت خویش را زیادتر نماید. یا در کلاس درس اخلاق فروشندگى شرکت کند و راه نفوذ بیشترى در مشترى را بیاموزد، او را در خرید جنس، قانع سازد، و در نتیجه از فروشگاه اجرت بیشترى دریافت دارد و در زندگى از لذایذ زیادترى برخوردار شود. به عبارت دیگر، دنیاى امروز که بیش از هر چیز در اندیشه‏ى مادى و تکثیر ثروت است، نه براى خداست که پى حسن خلق مى‏رود و نه به انگیزه‏ى کمال روحانى و معنوى، بلکه مقصودش این است که با اخلاق خوب هر چه بتواند در دلها بیشتر نفوذ کند و بر دوستان خویش بیفزاید تا در مواقع لازم از وجودشان استفاده نماید یا درآمدش فزونتر شود و به منافع و فواید زیادترى نایل گردد. اولیاى گرامى اسلام ضمن روایات متعددى از فواید مادى حسن خلق سخن گفته و پیروان خود را با نتایج دنیوى اخلاق خوب متوجه نموده‏اند و در اینجا بعضى از آن روایات ذکر مى‏شود: 

عن على علیه‏السلام قال: رب عزیز اذله خلقه و ذلیل اعزه خلقه. 

على (ع) فرموده: چه بسیار عزیزى که اخلاق بد، او را ذلیل نموده و چه بسیار ذلیلى که بر اثر حسن خلق به عز و بزرگى دست یافته است. 

عن ابى عبدالله علیه‏السلام قال: البر و حسن الخلق یعمران الدیار و یزیدان فى الاعمار. 

امام صادق (ع) فرموده: نیکوکارى و حسن خلق، شهرها را آباد مى‏کنند و عمرها را افزایش مى‏دهند. 

عن على علیه‏السلام قال: فى سعه الاخلاق کنوز الارزاق. 

على (ع) فرموده: در توسعه‏ى اخلاق و حسن برخورد با مردم گنجینه‏هاى ارزاق و رفاه زندگى نهفته است. 

به موازات فواید مادى و دنیوى حسن خلق، روایاتى در زیانهاى اخلاق بد رسیده است که در اینجا به دو روایت اشاره مى‏شود: 

عن على علیه‏السلام قال: ایاکم و الاخلاق الدنیه فانها تضع الشریف و تهدم المجد. 

على (ع) فرموده است: بپرهیزید از اخلاق پست که افراد شریف را خوار مى‏کند و مجد و عظمت آدمى را بر باد مى‏دهد. 

و عنه علیه‏السلام قال: سوء الخلق یوحش القریب و ینفر البعید. 

و نیز فرموده است: اخلاق بد، نزدیکان را پراکنده مى‏کند و فاصله‏ى دوران را افزایش مى‏دهد. 

دنیاى امروز، حسن خلق را تنها از بعد مادى مى‏نگرد و هدفش از رعایت وظایف اخلاقى دوست‏یابى و سودجویى است. اگر به سفر برود و در محیط ناشناسى قرار گیرد و یا در وطن خود با شرایطى مواجه شود که از رعایت وظایف اخلاقى، نه دوستى به دست مى‏آورد و نه سودى عایدش مى‏گردد در این موقع نسبت به رعایت و عدم رعایت وظایف اخلاقى بى‏تفاوت مى‏شود و ابا نمى‏کند در مواقعى به نام تفریح ، مرتکب عمل خلاف اخلاق شود و دیگران را مورد تحقیر و اهانت قرار دهد. اما در اسلام، بعد مادى حسن خلق مورد توجه است و به موجب چند حدیثى 

که مذکور افتاد، ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام از فواید دنیوى حسن خلق و زیانهاى اخلاق بد سخن گفته‏اند اما ارزش و اهمیت حسن خلق در آیین اسلام از جهات معنوى و ابعاد روحانى آن است. پیروان قرآن شریف حسن خلق را از وظایف ایمانى و معنوى خود مى‏دانند و به اتکاى روایاتى که از اولیاى گرامى اسلام رسیده آن را یکى از وسایل بزرگ جلب رحمت بارى‏تعالى در قیامت به حساب مى‏آورند. در اینجا براى مزید آگاهى شنوندگان محترم، بعضى از روایات را که روشنگر ارزش معنوى و ایمانى حسن خلق است به عرض مى‏رساند. 

عن النبى صلى الله علیه و آله: ان اکمل المومنین ایمانا احسنهم خلقا. 

رسول اکرم (ص) فرموده است: کاملترین مومنین از جهت ایمان، کسانى هستند که اخلاقشان نیکوتر است. 

عن على بن الحسین علیهماالسلام قال: قال رسول‏الله صلى الله علیه و آله: ما یوضع فى میزان امرى‏ء یوم القیامه افضل من حسن الخلق. 

امام سجاد (ع) از رسول اکرم حدیث نموده که فرموده است: در قیامت چیزى در میزان عمل کسى قرار داده نمى‏شود که برتر از حسن خلق باشد. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: ان العبد لیبلغ بحسن خلقه عظیم درجات الاخره و شرف المنازل و انه لضعیف العباده. 

رسول اکرم (ص) فرموده است: بنده‏ى خدا در قیامت بر اثر حسن خلق به درجات بزرگ آخرت و شرافت منازل آن نایل مى‏گردد با آنکه از نظر عبادت ضعیف است. 

از این قبیل روایات که معرف ارزش معنوى حسن خلق در روز قیامت نزد بارى‏تعالى است بسیار آمده و در اینجا به آنچه مذکور افتاد اکتفا مى‏شود. ناگفته نماند که بین اخلاق حمیده و سجایاى پسندیده دو رشته خلق خوب وجود دارد که از سایر محاسن اخلاق برتر و بالاتر است: اول، خلقیات وجدانى، دوم، مکارم اخلاق. 

وجدانیات عبارت از خلقیاتى است که به الهام الهى با سرشت بشر آمیخته و در کتب علمى از آن الهام به وجدان اخلاقى تعبیر شده است و تمام انسانها حسن انجام آنها و قبح خلاف آنها را درک مى‏کنند، مانند انصاف، اداى امانت، وفاى به عهد و راستگویى. اولیاى گرامى اسلام ضمن روایات متعددى از آنها نام برده و توجه پیروان خود را به اهمیت آن خلقیات معطوف داشته‏اند. از آن جمله این حدیث است که به عرض شنوندگان مى‏رسد: 

عن ابى عبدالله علیه‏السلام قال: لا تنظروا الى طول رکوع الرجل و سجوده فان ذلک شى‏ء اعتاده فلو ترکه استوحش بذلک و لکن انظروا الى صدق حدیثه و اداء امانته. 

امام صادق (ع) فرموده: نگاه نکنید به طول رکوع و سجده‏ى نمازگزار، چه آنکه این کارى است که به آن عادت نموده و اگر ترک گوید چه بسا موجب وحشت و پریشان فکریش گردد. اگر مى‏خواهید او را بشناسید نگاه کنید به راستگویى و اداى امانتش، یعنى این دو صفت مى‏تواند حاکى از خوبى اخلاق و حسن سریره‏اش باشد. 

مکارم اخلاق عبارت از ملکات رفیع و سجایاى بلندپایه‏اى است که انسان را در مواقع مختلف به کرامت نفس و گذشتهاى انسانى وامى‏دارد، از آن جمله در رویدادهاى ناملایم و پیشامدهاى 

ناگوار، اخلاق کریمه که از طرفى مانع انتقامجویى و اعمال غرایز حیوانى مى‏شود و از طرف دیگر آدمى را به احسان و نیکوکارى وادار مى‏نماید. در روایات اهل‏بیت علیهم‏السلام، مکارم اخلاق ضمن بیان مواردى ذکر شده و در اینجا یکى از آن روایات به عرض مى‏رسد: 

عن على علیه‏السلام قال: ان من مکارم الاخلاق ان تصل من قطعک و تعطى من حرمک و تعفو عمن ظلمک. 

على (ع) فرموده: از جمله مکارم اخلاق برقرار نمودن رابطه‏ى دوستى با آن کس است که از تو بریده، عطا نمودن به کسى که تو را محروم ساخته، و عفو و اغماض از کسى که به تو ستم کرده است. 

غریزه‏ى حیوانى و حس تلافى‏جویى مى‏گوید کسى که تو را ترک گفته باید با بى‏اعتنایى ترکش گویى، کسى که تو را محروم نموده اگر فرصت به دست آوردى محرومش نمایى، و از کسى که به تو ستم کرده انتقام بگیرى و مجازاتش کنى. بنابراین آن کس که مى‏خواهد به مکارم اخلاق متخلق گردد باید خواهشهاى غریزى و تمایلات نفسانى را واپس زند و به کرامت نفس و بزرگوارى گرایش یابد و این کارى است بس مشکل، ولى در پیشگاه الهى بسیار ارزنده و مهم و در پاره‏اى از موارد، کرامت خلق، صاحبش را در دنیا از نفع و بهره‏ى بزرگى برخوردار مى‏سازد. اسماعیل بن احمد سامانى در ماوراءالنهر حکومت مى‏کرد. عمرو بن لیث صفارى تصمیم گرفت با او بجنگد، از ماوراءالنهرش براند، و حوزه‏ى حکومت وى را در قلمرو فرمانروایى خویش درآورد. لشکر نیرومندى مجهز ساخت و عازم بلخ گردید. اسماعیل بن احمد براى او پیامى فرستاد که هم‏اکنون تو بر منطقه‏ى بسیار وسیعى حکومت  مى‏کنى و در دست من جز محیط کوچک ماوراءالنهر نیست. از وى خواسته بود که به آنچه در دست دارد قانع باشد و مزاحم او نشود. ولى عمرو بن لیث به پیام اسماعیل اعتنا نکرد، همچنان راه را پیمود، از جیحون گذشت، منازل را طى کرد و به بلخ رسید. سرزمینى را براى لشکرگاه برگزید، خندق حفر نمود، نقاط مرتفعى را براى دیده‏بانى مهیا کرد و ظرف چندین روز تمام مقدمات جنگ را آماده نمود. در خلال این مدت، لشکریانش تدریجا از راه مى‏رسیدند و هر گروهى در نقطه‏ى پیش‏بینى شده مستقر مى‏شدند. جمعى از افسران و خواص اسماعیل بن احمد که آوازه‏ى جرئت و شهامت عمرو بن لیث را شنیده بودند از مشاهده‏ى آن همه سرباز مسلح و مجهز تکان خوردند، با یکدیگر شور نمودند و گفتند: اگر بخواهیم با عمرو و سپاه نیرومندش پیکار کنیم یا باید همگى از زندگى چشم بپوشیم و کشته شویم، یا آنکه در گرماگرم نبرد به دشمن پشت کنیم و میدان جنگ را ترک گوییم و به ذلت فرار تن دردهیم و هیچ یک از این دو بر وفق عقل و مصلحت نیست، بهتر است که از فرصت استفاده کنیم و پیش از شکست قطعى به وى تقرب جوییم و امان بخواهیم، چه او مردى است دانا و توانا و هرگز دامن خویشتن را به کشتن و بستن این و آنکه عمل عاجزان و ابلهان است، لکه‏دار نمى‏کند. یکى از حضار گفت: این سخنى است عاقلانه و نصیحتى است مشفقانه و باید طبق آن تصمیم گرفت. قرار شد در شب معینى گرد هم آیند و به این نظریه جامه‏ى عمل بپوشانند. شب موعود فرارسید، با هم نشستند و هر یک نامه‏ى جداگانه‏اى به عمرو نوشتند، مراتب وفادارى خود را نسبت به او اعلام نمودند، و از وى امان  خواستند. نامه‏هاى افسران و خواص اسماعیل به عرض رسید، آنها را خواند، از مضامین آنها آگاه شد، و همه‏ى آنها را در خرجینى جاى داد و در آن را بست و مهر نمود. درخواست پناهندگیشان را اجابت کرد، جنگ آغاز شد، برخلاف تصور افسران، موجباتى فراهم آمد که اسماعیل بن احمد غلبه کند. سپاهیان عمرو در محاصره واقع شدند، خیلى زود شکست خوردند، عده‏اى کشته، گروهى دستگیر شده، و جمعى گریختند. عمرو بن لیث نیز فرار کرد ولى دستگیر شد، ساز و برگ نظامیان عمرو به غنیمت رفت، اموال اختصاصى او و همچنین خرجین نامه‏هاى افسران به دست اسماعیل افتاد، از مشاهده خرجین و مهر عمرو بن لیث و یادداشتى که روى آن بود به مطلب پى برد و دانست محتواى خرجین، نامه‏هایى است که افسرانش به عمرو نوشته‏اند. خواست آن را بگشاید و نامه‏ها را بخواند تا بداند نویسندگان آنها کیان‏اند ولى فکر صائب و عقل دوراندیشش او را از این کار بازداشت. با خود گفت: اگر نامه‏ها را بخوانم و نویسندگانش را بشناسم به همه‏ى آنها بدبین مى‏شوم و آنان نیز اگر بدانند که رازشان فاش شده است از عهدشکنى و خیانتى که به من کرده‏اند دچار خوف و هراس مى‏شوند، ممکن است از ترس جان خود پیشدستى کنند، بر من بشورند و قصد جانم نمایند یا آنکه به مخالفتم تصمیم بگیرند، ارتش را مختل کنند، پیروزى را به شکست مبدل سازند و مفاسد بزرگ و غیر قابل جبرانى به بار آورند. خرجین را نگشود و تمام خواص و افسران خود را احضار نمود، خرجین بسته را که مهر عمرو بر آن بود به ایشان ارائه داد و گفت: اینها نامه‏هایى است که جمعى از افسران و خواص من به عمرو نوشته‏اند، به وى تقرب جسته‏اند، و از او امان خواسته‏اند. ده بار حج خانه‏ى خدا به ذمه‏ى من باد اگر بدانم در این نامه‏ها چیست و نویسندگان آنها  کیان‏اند، و در صورتى که امان‏خواهى نویسندگان راست باشد، آنان را عفو نمودم و اگر دروغ باشد از گفته‏ى خود استغفار مى‏کنم و سپس دستور داد آتش افروختند و در حضور تمام افسران و خواص، خرجین سربسته را با همه‏ى محتویاتش در آتش افکندند و سوزاندند و اثرى از نوشته‏ها باقى نگذارد. نویسندگان نامه‏ها از این کرامت نفس و گذشت اخلاقى به حیرت آمدند و از اینکه نوشته‏ها خاکستر شد و سوءنیتشان براى همیشه مستور ماند آسوده‏خاطر گشتند، از عمل خود پشیمان شدند، مجذوب فرمانده‏ى بزرگوار خویش گردیدند و از روى صداقت و راستى تصمیم گرفتند نسبت به او همواره وفادار باشند. 

شرح دعای مکارم الاخلاق(76 )

امام سجاد (ع) در قطعه‏ى دوم این قسمت از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» که موضوع نیمه‏ى آخر سخنرانى امروز است در پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: 

و سکون الریح: بار الها! مسلمانان را موفق بدار که در مقابل برادران دینى خود نرم‏خو و ملایم باشند و امواج قدرت و شدتى را که باید در مقابل کفار داشته باشند فرونشانند و آن را به آرامش و سکون آمیخته به مهر و محبت تبدیل کنند. علامه‏ى بزرگ، مرحوم سید على خان، در کتاب ریاض‏السالکین، شرح صحیفه‏ى سجادیه، ذیل همین کلمه در دعاى «مکارم‏الاخلاق» دو احتمال را ذکر کرده است: در احتمال اول مى‏گوید: «و سکون الریح» کنایه عن الوقار. قال الزمخشرى فى الاساس: رجل ساکن الریح اى وقور: سکون ریح کنایه از وقار است و زمخشرى در کتاب اساس گفته: «مرد ساکن الریح» یعنى «شخص باوقار». «باد» سمبل سرعت حرکت است و ما هم در فارسى مى‏گوییم: من در جایى ایستاده بودم و فلانى مثل باد، با سرعت آمد و از مقابل من گذشت. کسى که با وقار حرکت مى‏کند گویى سرعت سیر، در وجودش آرام گرفته و به وقار و طمانینه مبدل شده است. به نظر مى‏رسد این احتمال در توضیح عبارت امام (ع) ضعیف باشد زیرا حضرت زین‏العابدین (ع) در آغاز این قطعه از دعا در پیشگاه الهى درخواست بسط عدل نموده، سپس کظم غیظ و فرونشاندن آتش خشم، 

پیوند اهل تفرق و اصلاح ذات‏البین، افشاى خوبیها و پوشاندن عیبها، نرم‏خویى و تواضع، و دیگر صفاتى از این قبیل را که بعدا توضیح داده خواهد شد تقاضا نموده است. به شرحى که به عرض رسید، وجود هر یک از این خواسته‏ها در ابقاى عدل اجتماعى و پایدارى آن موثر است و صفات مخالف آنها یعنى برون افکندن غیظ و فروکش آتش خشم، ادامه‏ى اختلاف و جداییها، پنهان داشتن خوبیها و افشاى عیبها، تندخویى و تکبر، به عدل اجتماعى زیان مى‏رساند و مردم را به گناهکارى و اعمال ضد عدل سوق مى‏دهد. جالب آنکه امام (ع) پیش از «سکون ریح» خواستار حسن سیره‏ى مسلمانان شده است. به شرحى که در همین سخنرانى توضیح داده شد، «حسن سیره» که اداى تمام فرائض و ترک همه‏ى محرمات را در جمیع شئون فردى و اجتماعى در بر دارد پایه‏ى بزرگ حفظ عدل است و سکون ریح که در کنار آن ذکر شده، اگر به معناى «وقار» باشد، با عدل اجتماعى تناسب ندارد زیرا اگر تمام مردم در راه رفتن مثل باد با سرعت حرکت کنند به عدل اجتماعى ضرر نمى‏زنند و اگر همه‏ى آنان آرام و باوقار راه بروند عدل اجتماعى را تقویت و تایید نمى‏نمایند، بنابراین نباید معناى «سکون ریح» در دعاى امام به معناى «وقار» باشد، گرچه ممکن است گوینده‏ى فصیحى سکون ریح را به مناسبتى در کلام خود بیاورد و مقصودش وقار و طمانینه باشد. 

قرآن شریف براى آنکه مسلمانان را از خطر اختلاف و نزاع در مواقع جنگ و مقابله با دشمنان آگاه سازد کلمه‏ى ریح را به کار برده و فرموده است: 

و اطیعوا الله و رسوله و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم. 

خداوند و رسول خدا را اطاعت نمایید، نزاع نکنید که دچار ضعف و ترس مى‏گردید و پیروزى و قدرتتان از میان مى‏رود. 

راغب در مفردات مى‏گوید: و قد یستعار الریح للغلبه. گاهى کلمه‏ى ریح را براى پیروزى و غلبه به استعاره مى‏آورند و سپس به آیه‏ى مورد بحث استشهاد مى‏کند و مى‏گوید: «و تذهب ریحکم». 

شیخ طبرسى در مجمع‏البیان ذیل این آیه‏ى شریفه‏ى «و تذهب ریحکم» مى‏گوید: معناه: تذهب صولتکم و قوتکم و قال مجاهد: نصرتکم و قال الاخفش دولتکم و الریح هاهنا کنایه عن نفاذ الامر و جریانه على المراد، تقول العرب: هبت ریح فلان اذا جرى امره على ما یرید. معناى آیه این است که صولت و قدرتتان مى‏رود. مجاهد مى‏گوید: نصرتتان، و اخفش مى‏گوید: دولتتان. ریح در این آیه کنایه از نفوذ امر و جریان کار بر وفق مراد است. عرب این کلمه را وقتى به کار مى‏برد که امور طبق اراده‏ى شخصى، جریان داشته باشد. 

مرحوم سید على خان نیز در احتمال دوم معناى کلام امام سجاد (ع) این آیه را آورده و سخن را چنین آغاز نموده است: و کثیرا ما یستعمل سکون الریح فى الذم مرادا بالریح «الدوله و الغلبه و النصره» و منه قوله تعالى: و تذهب ریحکم» اى دولتکم و صولتکم، استعیرت الریح للدوله من حیث انها فى تمشى امرها و نفاذه مشبهه بها فى هبوبها و جریانها: در بیشتر موارد «سکون ریح» در مورد مذموم و نامطلوب به کار برده مى‏شود، چه مراد از ریح، دولت و غلبه و نصرت است و کلام حضرت بارى‏تعالى که فرموده: و تذهب ریحکم، یعنى دولت و صولت شما. کلمه‏ى «ریح» به استعاره 

آورده شده، براى دولت، از این جهت که تمشى کارهاى دولت و نفوذ امرش، شبیه به باد است در وزیدن و جریان روان آن. 

مدلول کلام آقاى سید على خان چنین مى‏شود: با توجه به اینکه ریح به معناى دولت و غلبه و نصرت است پس سکون ریح به معناى «از دست دادن دولت و غلبه» خواهد بود و در بیشتر موارد، سکون ریح در امر مذموم و نامطلوب به کار برده مى‏شود. به فرموده‏ى ایشان باید گفت: اینکه امام سجاد (ع) در دعاى «مکارم‏الاخلاق» «سکون‏الریح» را در مورد امرى پسندیده و ممدوح به کار برده ، از موارد نادر و کم‏نظیر است. 

به شرحى که مذکور افتاد، کلمه‏ى «ریح» در مفردات و مجمع‏البیان و ریاض‏السالکین به طور استعاره براى چند معنى به کار برده شده: غلبه، صولت، قدرت، نصرت، و دولت. ممکن است نظیر این کلمات در کتب دیگران نیز آمده باشد. جمله‏ى «تذهب ریحکم» که خداوند در قرآن شریف فرموده، و همچنین «و سکون الریح» که امام سجاد (ع) در دعاى «مکارم‏الاخلاق» آورده، هر دو به یک معنى است با این تفاوت که مخاطب حضرت بارى‏تعالى در قرآن شریف، مسلمانان مجاهدند که در جبهه‏ى جنگ با کفار و مشرکین، پیکار مى‏نمایند و براى خدا جهاد مى‏کنند. به آنان مى‏فرماید: نزاع نکنید، بذر اختلاف و پراکندگى نیفشانید که دچار ضعف و ترس خواهید شد و در نتیجه، صولت و قدرت اسلامى شما از میان مى‏رود. منظور امام سجاد (ع) در دعاى «مکارم‏الاخلاق» از عبارت «و سکون الریح» دعا نمودن درباره‏ى مسلمانان است، از خدا مى‏خواهد که آنان را موفق بدارد در حین صلح و آرامش، موقعى که در کوچه و بازار یا در مسجد و خانه یکدیگر را ملاقات مى‏نمایند در کمال صفا و آرامش باشند، امواج قدرتى را که در مقابل کفار و مشرکین از خود بروز مى‏دادند فرونشانند و در مقابل 

برادران دینى خویش چهره‏ى صولت و غلبه به خود نگیرند و با آرامش و سکون، آنان را ملاقات نمایند. پس «ریح» در هر دو مورد به معناى قدرت و صولت است. آشکار ساختن امواج غلبه و پیروزى در مقابل کفار و مشرکین در حین جنگ است، سکون ریح و فرونشاندن امواج قدرت و صولت، با برادران ایمانى در وضع عادى و معاشرتهاى معمولى است و این تفاوت در چگونگى مواجهه و کیفیت برخورد، در قرآن شریف آمده است: 

محمد رسول‏الله و الذین معه اشداء على الکفار رحماء بینهم. 

حضرت محمد صلى الله علیه و آله فرستاده‏ى خداوند است و کسانى که با او هستند در مقابل کفار شدید و سختگیرند و نسبت به برادران دینى و ایمانى خود بسیار مشفق و مهربان. 

یا ایها الذین آمنوا من یرتد منکم عن دینه فسوف یاتى الله بقوم یحبهم و یحبونه اذله على المومنین اعزه على الکافرین. 

ذل به کسر ذال به معناى رحمت و رفق است، و ذل به ضم ذال به معناى پستى و خوارى. خداوند مى‏فرماید: اى کسانى که ایمان آورده‏اید! اگر مرتد شوید و دین الهى را ترک گویید طولى نمى‏کشد که خداوند مردمى را جایگزین شما مى‏کند که او دوستدار آنان است و آنان نیز دوستداران خدا. در مقابل مومنین، نرم‏خو و مهربان‏اند و نسبت به کفار با غلظت و شدت برخورد مى‏نمایند. 

عبدالله ابن عباس که در صدر اسلام از افراد عادل و عارف به تعالیم قرآن شریف و دین خدا بود درباره‏ى این گروه مردم باایمان چنین مى‏گوید: 

تراهم للمومنین کالولد لوالده و کالعبد و سیده و هم فى الغلظه على 

الکافرین کالاسد على فریسته. 

مى‏بینى اینان را که در حضور مومنین همانند فرزندى در مقابل پدر یا برده‏اى در مقابل مولاى خود هستند، اما در غلظت و شدت نسبت به کفار، همانند شیرى در مقابل شکار خویشتن‏اند. 

درباره‏ى عطوفت و رحمت مسلمین نسبت به یکدیگر و آمیزشهاى محبت‏آمیز آنان با هم علاوه بر آیاتى که در قرآن شریف آمده و بعضى از آنها مذکور افتاد روایات زیادى نیز از اولیاى گرامى اسلام رسیده که در اینجا پاره‏اى از آنها ذکر مى‏شود: 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: و الذى نفسى بیده لا یضع الله الرحمه الا على رحیم. قالوا یا رسول‏الله کلنا رحیم. قال: لیس الرحیم الذى یرحم نفسه و اهله خاصه و لکن الذى یرحم المسلمین. 

رسول اکرم (ص) فرمود: قسم به کسى که جان من در قبضه‏ى قدرت اوست خداوند رحمت خود را قرار نمى‏دهد مگر بر کسى که او خود اهل رحمت و عطوفت باشد. عرض کردند یا رسول‏الله! همه‏ى ما داراى رحمت و رافتیم. فرمود: رحیم آن کس نیست که خود و اهل‏بیت خود را به رحمت اختصاص دهد بلکه شایسته‏ى رحمت الهى کسى است که نسبت به عموم مسلمین اعمال رحمت و عطوفت نماید. 

عن ابى عبدالله علیه‏السلام قال: یحق على المسلمین الاجتهاد فى التواصل و التعاون على التعاطف و المواسات لاهل الحاجه و تعاطف بعضهم على بعض حتى تکونوا کما امرکم الله عز و جل «رحماء بینهم» متراحمین على ما مضى علیه معشر الانصار على عهد رسول‏الله. 

امام صادق (ع) فرمود: سزاوار است مسلمین در راه اتصال با 

یکدیگر مجاهده کنند و نسبت به اهل حاجت، اعمال عطوفت و مواسات نمایند تا آنچنان باشید که خداوند امر فرموده است، عطوفت نمایید آنچنان که جمعیت انصار در عهد رسول گرامى عمل کردند. 

نتیجه آنکه خداوند در آیه‏ى شریفه فرموده است: 

و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم. 

مسلمانان را از تنازع در میدانهاى جنگ برحذر داشته و خاطرنشان فرموده است که اختلاف در این مواقع حساس، شما را دچار ضعف و ترس مى‏نماید و بدون اینکه خودتان بخواهید به طور ناآگاه، قدرت و سلطه‏ى مسلمانى شما را از میان مى‏برد و دچار ضعف و شکست خواهید شد. 

اما امام سجاد (ع) در دعاى «مکارم‏الاخلاق» از پیشگاه خداوند براى مسلمانان درخواست مى‏کند: «و سکون الریح»، بار الها! مسلمانان را موفق بدار که با اراده و عمد در مقابل برادران ایمانى خود امواج قدرت و غلبه را فرونشانند و با سکون ریح و از بین بردن حالت صولت با آنان برخورد کنند و بدین وسیله رشته‏ى محبت و مودتشان هر چه بیشتر محکم گردد. 

با توجه به آنچه مذکور افتاد، روشن شد که سکون ریح ناپسند و مذموم در جایى است که مسلمانان بر اثر نزاع و اختلاف، قدرت مسلمانى و نصرت دینى خود را از دست بدهند و خویشتن را گرفتار تجاوز و تعدى کفار و مشرکین بنمایند و موجبات خوارى و ذلت خود را فراهم آورند، اما سکون ریح پسندیده و ممدوح که از کرایم اخلاق و سجایاى حمیده است و امام سجاد (ع) آن را براى مسلمانان از پیشگاه خداوند درخواست نموده فرونشاندن امواج قدرت و غلبه در مواجهه‏ى برادران دینى و ایمانى با 

یکدیگر است، باید کیفیت برخورد و چگونگى ملاقات اینان با هم بر اساس سکون و رفق آمیخته به محبت باشد تا هر چه بیشتر بهم نزدیکتر شوند و به پیروزى زیادترى در اعلاى حق و نشر تعالیم اسلام دست یابند. جالب آنکه به هر نسبت آمیزش مسلمانان با هم، آمیخته به رفق و سکون ریح باشد و منزه از ابراز قدرت و صولت، به همان نسبت عدل و دادگرى در سطح وسیعترى گسترش مى‏یابد و از ثبات و استوارى فزونترى برخوردار مى‏گردد. بر عکس اگر مواجهه و برخورد برادران دینى با یکدیگر رنگ تفوق‏طلبى و برترى‏جویى داشته باشد و افراد با چهره‏ى صولت و قدرت با هم ملاقات نمایند، به همان نسبت دلسردى و بى‏مهرى که سرآغاز اختلاف است، افزایش مى‏یابد و دادگسترى و عدل اجتماعى به ضعف و تزلزل مى‏گراید. 

شرح دعای مکارم الاخلاق(75 )

بسم الله الرحمن الرحیم 

و حسن السیره و سکون الریح. 

 امام سجاد علیه‏السلام در این قسمت از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» که به خواست خداوند، موضوع سخنرانى امروز است، دو درخواست از پیشگاه مقدس بارى‏تعالى نموده است: اول توفیق حسن رفتار و نیکى روش در جمیع شئون زندگى، و دوم فرونشاندن امواج قدرت در معاشرت و مصاحبت با برادران دینى. 

شنوندگان محترم به خاطر دارند که حضرت على بن الحسین علیهماالسلام در آغاز این قطعه از دعا درخواست توفیق بسط عدل در جامعه نموده و سپس چیزهایى را از خدا خواسته که هر یک از آنها به نوبه‏ى خود در حفظ عدل اجتماعى اثرى دارد، از آن جمله دو دعایى است که موضوع سخنرانى امروز است. «سیره» در لغت عرب به معناى «سنت و طریقه» است. سیره الرجل کیفیه سلوکه بین الناس: سیره‏ى آدمى چگونگى رفتارش بین مردم است. 

در فارسى «سیره» به معناى راه و روشى است که یک فرد آن را برنامه‏ى اعمال خود در شئون مختلف زندگى قرار مى‏دهد و طبق آن عمل مى‏نماید، پسندیده و مشروع باشد یا ناپسند و غیر مشروع. در کتب لغت  براى «سیره» مثالهایى ذکر کرده‏اند: سیره السلطان طریقه التى یحمل علیها رعیته من عدل او جور: سیره‏ى سلطان راهى است از عدل یا ظلم که او براى خود گزیده و بر ملت خود تحمیل مى‏نماید. سار الوالى فى الرعیه سیره حسنه او قبیحه: والى در چگونگى رفتار خود با مردم سیره و روشى را گزیده است، خوب یا بد. 

سیره‏ى رسول اکرم صلى الله علیه و آله که در کتب احادیث آمده حاوى چگونگى اعمال و اقوال آن حضرت نسبت به جمیع مسائل مختلف در خانواده و اجتماع است، معاشرت و مجالست با مردم، رفت و آمد با آنان، ورود و خروج در مجالس، نشست و برخاست، سخن گفتن و سکوت نمودن، حلم و بردبارى، گشاده‏رویى و تبسم، عذرپذیرى و اغماض، کیفیت کارهاى دیگر آن حضرت در سفر و حضر یا جنگ و صلح، همه سیره‏ى آن حضرت است و مسلمانانى که بخواهند از بهترین و عالیترین سیره و روش برخوردار گردند باید به رسول گرامى (ص) اقتدا کنند و تا آنجا که قادرند گفتار و رفتار آن حضرت را سرمشق خویش قرار دهند و اعمال خود را با آن تطبیق نمایند. قرآن شریف در این باره فرموده است:  لقد کان لکم فى رسول‏الله اسوه حسنه. 

سیره‏ى پیغمبر اسلام را سرمشق خود قرار دادن و به آن حضرت اقتدا نمودن تاسى بسیار عالى و سعادت‏بخشى است و پیروى از آن مردم را به کمال و تعالى مادى و معنوى مى‏رساند. 

سیره و روش برونى ما در اعمال ظاهرى از چگونگى سریره و نیات درونمان سرچشمه مى‏گیرد، اگر سریره خوب باشد سیره نیز خوب است و اگر بد باشد سیره نیز بد خواهد بود. 

عن على علیه‏السلام قال: حسن السیره عنوان حسن السریره. 

على (ع) فرموده: خوبى سیره‏ى برون دلیل حسن سریره‏ى درون است. 

قرآن شریف در آیات متعدد، پیش از آنکه از اعمال صالحه نام ببرد از ایمان نام برده است، مثلا مى‏فرماید:  و بشر الذین آمنوا و عملوا الصالحات- ثم رددناه اسفل سافلین الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات، 

و العصر. ان الانسان لفى خسر. الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات. 

و از این قبیل آیات. و این دلالت دارد که اعمال صالحه و سیره‏ى خوب زمانى از ارزش معنوى و پاداش الهى برخوردار مى‏گردد که متکى به ایمان باشد چه آنکه ایمان به آدمى حسن سریره و پاکى نیت مى‏بخشد و در مکتب اسلام حسن سریره از حسن سیره برتر و نیت خوب از عمل نیک بالاتر است. 

عن ابى عبدالله علیه‏السلام قال: النیه افضل من العمل. الا ان النیه هى العمل. ثم تلا قوله تعالى: قل کل یعمل على شاکلته یعنى على نیته. 

امام صادق (ع) فرموده: نیت، برتر از عمل است. آگاه باشید که نیت عمل واقعى است و خداوند در قرآن شریف فرموده: عمل تمام مردم طبق شاکله‏ى آنان یعنى طبق نیتى است که در ضمیر خود دارند. 

این روایت، نیت را افضل از عمل معرفى نموده و روایات دیگرى از اولیاى گرامى اسلام رسیده است که نیت مومن را از عملش بهتر و نیت کافر و منافق را از عملش بدتر خوانده‏اند. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: نیه المومن خیر من عمله و نیه 

الکافر شر من عمله و کل عامل یعمل على نیته. 

رسول اکرم (ص) فرموده است: نیت مومن از عملش بهتر و نیت کافر از عملش بدتر است و همه‏ى مردم عاملى هستند که بر وفق نیت خویش عمل مى‏نمایند. 

و عنه صلى الله علیه و آله قال: نیه المومن خیر من عمله و نیه المنافق شر من عمله و کل یعمل على نیته. 

و نیز فرموده است: نیت مومن از عملش بهتر و نیت منافق از عملش بدتر است و همه طبق نیت خود عمل مى‏کنند. 

روایات برترى نیت از عمل، تبیین‏کننده‏ى این واقعیت است که عمل بدن منبعث از نیت و سیره‏ى برون ناشى از سریره‏ى درون است و خوب و بد اعمال ظاهر، تابع چگونگى سریره و نیت است. 

عن ابى عبدالله علیه‏السلام قال: فساد الظاهر من فساد الباطن و من اصلح سریرته اصلح الله علا نیته. 

امام صادق (ع) فرموده: فساد ظاهر از فساد باطن است و آن کس که سریره‏ى خود را اصلاح نماید خداوند آشکارش را اصلاح مى‏فرماید. 

ممکن است بعضى از شنوندگان در باطن از خود سئوال کنند، چطور ممکن است نیت یک مومن از عملش بهتر باشد و نیت یک کافر یا منافق از عملش بدتر؟ شاید با ذکر مثلى بتوان به این پرسش پاسخ قانع‏کننده داد. اگر کسى از راه وسایل علمى و فنى و در پرتو مجاهده و کوشش از زیر کوهى که بالنسبه دور از منزل است تا اندرون خانه لوله‏ى باریکى بکشد و مقدارى از آب گواراى چشمه‏اى را که زیر کوه مى‏جوشد به داخل منزل بیاورد، خودش و خانواده‏اش در 

طول زندگى پیوسته از آن آب جارى استفاده بنمایند و ضمنا نیت قطعى کند و تصمیم بگیرد که هر تشنه‏اى که از جلو منزل عبور نماید و آب بخواهد با گشاده‏رویى ظرف آبى به دستش بدهد و سیرابش نماید. اگر کسى سئوال کند ظرف آب که به تشنه داده مى‏شود بهتر است یا آبى که از چشمه به وسیله‏ى لوله در اندرون منزل جریان دارد؟ پاسخ این پرسش واضح و روشن است، قطعا هر کس مى‏گوید آب جارى لوله که مى‏تواند در طول ماهها و سالها، صدها و هزارها ظرف آب به رهگذران تشنه بدهد و به این عمل خیر اقدام نماید از یک ظرف آبى که به دست تشنه‏اى داده شده به مراتب برتر و بالاتر است. مومنى که در پرتو تعالیم دینى و بر اثر مجاهده و کوشش، سریره‏ى خود را با نیت مواسات و خدمت به مردم مى‏سازد و تصمیم مى‏گیرد در طول زندگى تا قدرت دارد به ارحام بى‏بضاعت و افراد تهیدست و به برادران دینى عائله‏دار و خلاصه به هر که نیاز دارد کمک کند، اگر در یک مورد به تهیدستى خدمت مالى نمود منشاء آن، سریره‏ى خوب و نیت باطنى اوست و آن خدمت مالى نسبت به نیت او به منزله‏ى همان لیوان آب از چشمه‏ى جارى در اندرون منزل است، پس نیت مومن از عملش بهتر و برتر است زیرا نیت انفاق مى‏تواند در طول سالیان دراز انفاقها و احسانها به وجود بیاورد و بر همین اساس، نیت کافر و منافق هم که مصمم به سرپیچى از حق و افساد بین مسلمین است از یک سرپیچى و یک عمل فاسد به مراتب بدتر و زیانبارتر است. امام هادى علیه‏السلام در حدیثى به جاى نیت عمل از عامل عمل نام برده و فرموده است: عامل عمل خوب از نفس عمل بهتر و عامل عمل بد نیز از عمل بدتر است. 

عن ابى‏الحسن الثالث علیه‏السلام قال: خیر من الخیر فاعله و اجمل من الجمیل قائله و ارجح من العلم حامله و شر من الشر 

جالبه. 

حضرت هادى (ع) فرموده: از کار نیک بهتر، عامل نیک است، و از سخن خوب خوبتر گوینده‏ى آن سخن است، و از علم بالاتر عالمى است که علم را در بر دارد، و بدتر از شر کسى است که شر را به وجود مى‏آورد. 

در این حدیث، عامل عمل بهتر از نفس عمل خوانده شده و در احادیث نیت، قصد مومن، بهتر از عمل مومن معرفى گردیده و این هر دو بر اساس یک معیار است و آن برترى منشاء عمل از اصل عمل است. این منشاء در روایت امام هادى (ع)، عامل عمل، و در روایات نیت، توطین نفس مومن است. 

امام سجاد (ع) در قطعه‏ى اول این قسمت از دعاى «مکارم‏الاخلاق» که موضوع سخنرانى امروز است به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: 

و حسن السیره: بار الها! مسلمانان را موفق بدار که در جمیع شئون زندگى سیره‏ى حمیده و روش پسندیده در پیش گیرند. 

با توضیحى که به عرض رسید روشن شد که حسن سیره ناشى از حسن سریره است و روش خوب از نیت خوب سرچشمه مى‏گیرد و افراد علاقمند به حسن سیره باید در راه به دست آوردن حسن سریره مجاهده نمایند و اگر از فکر بد و اندیشه‏ى پلید مصونیت یافتند، قطعا در زندگى، سیره و روش خوب خواهند داشت و عامل بزرگى که مى‏تواند دل را پاک و سریره را منزه نماید، ایمان به ذات اقدس الهى و پیروى عملى از مکتب آسمانى پیمبران است. اگر جامعه‏اى به این توفیق نایل آید و در پرتو ایمان به خدا، سریره‏ى خویش را اصلاح نماید، قطعا از حسن 

سیره و پاکى عمل برخوردار مى‏شود. البته در چنین جامعه‏اى عدل اجتماعى حاکم خواهد بود و بسط عدل که اول خواسته‏ى امام سجاد (ع) در این قسمت از دعاى «مکارم‏الاخلاق» است تحقق مى‏یابد. ذوالقرنین پس از مسافرتهاى طولانى و پیمودن راهها و دیدن شهرها و مواجهه با اقوام مختلف وارد محیطى شد که در نگاههاى اول چیزهاى غیر عادى در آنجا مشاهده کرد، مثلا دید قبور مردگان در جلو منزلهاست، خانه‏هاى مسکونى در و دربند ندارد، قدرى بیشتر توقف نمود و بررسى کرد متوجه شد که آن مردم، مومن به خدا و پیرو یکى از انبیاى بزرگ الهى هستند. جالب آنکه فهمید آنان با روشهاى خاص و مزایایى کم‏نظیر زندگى مى‏کنند. تصمیم گرفت آنچه را که دیده و از آنها مطلع شده است از آنان پرسش نماید و به عللشان واقف گردد و چون پرسشها و پاسخها از نتایج پاکى سریره و حسن سیره حکایت مى‏کند به مناسبت بحث، براى اطلاع شنوندگان محترم، در اینجا بیشتر آن پرسشها و پاسخها ذکر مى‏شود: 

قال لهم: ایها القوم! اخبرونى بخبرکم فانى قد درت الارض شرقها و غربها و برها و بحرها و سهلها و جبلها و نورها و ظلمتها فلم الق مثلکم فاخبرونى ما بال قبور موتاکم على ابواب بیوتکم؟ قالوا: فعلنا ذلک لئلا ننسى الموت و لا یخرج فکره من قلوبنا. قال: فما بال بیوتکم لیس علیها ابواب؟ قالوا لیس فینا لص و لا ظنین و لیس فینا الا امین. قال: فما بالکم لیس علیکم امراء؟ قالوا! لانتظالم. قال: فما بالکم لیس بینکم حکام؟ قالوا: لا نختصم. قال: فما بالکم لا تتفاوتون و لا تتفوقون؟ قالوا: من قبل انا متواسون متراحمون. قال: فما بالکم لا تتنازعون و لا تختلفون؟ قالوا: من قبل الفه قلوبنا و صلاح ذات بیننا. قال: فما بالکم لا تستبون 

و لا تقتلون؟ قالوا: من قبل انا غلبنا طبایعنا بالعدل و سسنا انفسنا بالحلم. قال: فما بالکم کلمتکم واحده و طریقتکم مستقیمه؟ قالوا: من قبل انا لا نتکاذب و لا نتخادع و لا یغتاب بعضنا بعضا. قال: فاخبرونى: لم لیس فیکم مسکین و لا فقیر؟ قالوا: من قبل انا نقسم بالسویه. قال: فما بالکم لیس فیکم فظ و لا غلیظ؟ قالوا: من قبل الذل و التواضع. قال: فلم جعلکم الله عز و جل اطول الناس اعمارا؟ قالوا: من قبل انا نتعاطى الحق و نحکم بالعدل. 

ذوالقرنین گفت: اى مردم! مرا از خبر خود آگاه سازید که من زمین را گشتم، شرق و غربش را، صحرا و دریایش را، جلگه و کوهش را، محیط نور و ظلمتش را دیدم و مانند شما مشاهده ننمودم، به من بگویید، چرا قبور گذشتگانتان جلو خانه‏هاى شماست؟ گفتند: براى آنکه مرگ را فراموش نکنیم و یاد مرگ از دلمان خارج نشود. پرسید چرا منزلهاى شما در ندارد؟ گفتند: براى اینکه بین ما دزد یا افراد مورد سوءظن وجود ندارد و همه امین و مورد اعتمادند. پرسید: چرا کسى بر شما فرمانروا نیست. پاسخ دادند: ما به یکدیگر ستم نمى‏کنیم تا فرمانروا جلو ظلم ما را بگیرد. پرسید: چرا بین خود قاضى و حاکم ندارید؟ گفتند: ما با یکدیگر خصومت نمى‏کنیم تا نیاز به قاضى باشد. گفت: چرا از نظر مالى تفاوت ندارید و بعضى بر بعضى برتر نیستند؟ پاسخ گفتند: براى آنکه تعاون و عطوفت بین ما هست. پرسید: چرا با هم نزاع و اختلاف ندارید؟ پاسخ دادند: براى محبت دلمان و رعایت صلاح مابینمان. پرسید: چرا شما به یکدیگر دشنام نمى‏گویید و فکر قتل یکدیگر را در سر نمى‏پرورید؟ گفتند: براى اینکه ما با اراده‏ى جدى و عزم قاطع بر غرایزمان غلبه کرده‏ایم و نفس سرکش را با حلم و بردبارى مهار نموده‏ایم. پرسید: چرا کلمه‏ى شما یکى است و راهتان مستقیم است؟ 

گفتند: از این جهت است که به هم دروغ نمى‏گوییم، با یکدیگر خدعه نمى‏کنیم، و بعضى از بعض دیگر غیبت نمى‏نمایند. پرسید: چرا بین شما فقیر و مسکین نیست؟ گفتند: از این جهت که ما اموال را به طور متساوى بین خود تقسیم مى‏کنیم. پرسید: چرا در شما خشونت و غلظت مشاهده نمى‏شود؟ گفتند: براى فروتنى و تواضعى است که نسبت به هم داریم. پرسید: چرا خداوند به شما عمر طولانى داده؟ گفتند: براى آنکه در عمل، حق را رعایت مى‏کنیم و بین خود به عدل حکم مى‏نماییم. 

قال: فحدثونى ایها القوم هکذا وجدتم آباءکم یفعلون؟ قالوا: وجدنا آباءنا یرحمون مسکینهم و یواسون فقیرهم و یعفون عمن ظلمهم و یحسنون الى من اساء الیهم و یستغفرون لمسیئهم و یصلون ارحامهم و یودون امانتهم و یصدقون و لا یکذبون، فاصلح الله لهم بذلک امرهم فاقام عندهم ذوالقرنین حتى قبض. 

ذوالقرنین گفت: اى مردم! به من بگویید که آیا پدرانتان همانند شما عمل مى‏کردند؟ در پاسخ کارهاى پدران خود را اینچنین شرح دادند: به تهیدستان ترحم داشتند، با فقرا مواسات مى‏نمودند، اگر از کسى ستم مى‏دیدند مشمول عفوش قرار مى‏دادند، و اگر بدى مى‏دیدند عمل نارواى بدکننده را با احسان تلافى مى‏کردند، به علاوه در پیشگاه الهى براى وى استغفار مى‏نمودند، صله‏ى رحم داشتند، امانت را به صاحبش برمى‏گرداندند، گفته‏ى افراد را تصدیق مى‏نمودند و آنان را تکذیب نمى‏کردند، و خداوند بر اثر این اعمال، امور آنان را اصلاح نمود. ذوالقرنین به آن مردم علاقمند شد، در آن سرزمین سکونت گزید  و آنجا ماند تا سرانجام از دار دنیا رفت. 

نتیجه آنکه حسن سیره موضوع درخواست حضرت زین‏العابدین (ع) در این قطعه از دعا هر زمان و در هر محیط تحقق یابد منشاء درستکارى و صحت عمل جامعه مى‏شود و موجب مى‏گردد که عدل اجتماعى در سطح وسیع باقى و پایدار بماند.