رساله حقوق

متن رساله حقوق امام سجاد (ع)

اعْلَمْ رَحِمَکَ اللّهُ أَنّ لِلّهِ عَلَیْکَ حُقُوقاً مُحِیطَةً بِکَ فِی کُلّ حَرَکَةٍ تَحَرّکْتَهَا أَوْ سَکَنَةٍ سَکَنْتَهَا أَوْ مَنْزِلَةٍ نَزَلْتَهَا أَوْ جَارِحَةٍ قَلَبْتَهَا وَ آلَةٍ تَصَرّفْتَ بِهَا بَعْضُهَا أَکْبَرُ مِنْ بَعْضٍ وَ أَکْبَرُ حُقُوقِ اللّهِ عَلَیْکَ مَا أَوْجَبَهُ لِنَفْسِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى مِنْ حَقّهِ الّذِی هُوَ أَصْلُ الْحُقُوقِ وَ مِنْهُ تَفَرّعَ ثُمّ أَوْجَبَهُ عَلَیْکَ لِنَفْسِکَ مِنْ قَرْنِکَ إِلَى قَدَمِکَ عَلَى اخْتِلَافِ جَوَارِحِکَ فَجَعَلَ لِبَصَرِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِسَمْعِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِلِسَانِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِیَدِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِرِجْلِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِبَطْنِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِفَرْجِکَ عَلَیْکَ حَقّاً فَهَذِهِ الْجَوَارِحُ السّبْعُ الّتِی بِهَا تَکُونُ الْأَفْعَالُ ثُمّ جَعَلَ عَزّ وَ جَلّ لِأَفْعَالِکَ عَلَیْکَ حُقُوقاً فَجَعَلَ لِصَلَاتِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِصَوْمِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِصَدَقَتِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِهَدْیِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِأَفْعَالِکَ عَلَیْکَ حَقّاً ثُمّ تَخْرُجُ الْحُقُوقُ مِنْکَ إِلَى غَیْرِکَ مِنْ ذَوِی الْحُقُوقِ الْوَاجِبَةِ عَلَیْکَ وَ أَوْجَبُهَا عَلَیْکَ حُقُوقُ أَئِمّتِکَ ثُمّ حُقُوقُ رَعِیّتِکَ ثُمّ حُقُوقُ رَحِمِکَ فَهَذِهِ حُقُوقٌ یَتَشَعّبُ مِنْهَا حُقُوقٌ فَحُقُوقُ أَئِمّتِکَ ثَلَاثَةٌ أَوْجَبُهَا عَلَیْکَ حَقّ سَائِسِکَ بِالسّلْطَانِ ثُمّ سَائِسِکَ بِالْعِلْمِ ثُمّ حَقّ سَائِسِکَ بِالْمِلْکِ وَ کُلّ سَائِسٍ إِمَامٌ وَ حُقُوقُ رَعِیّتِکَ ثَلَاثَةٌ أَوْجَبُهَا عَلَیْکَ حَقّ رَعِیّتِکَ بِالسّلْطَانِ ثُمّ حَقّ رَعِیّتِکَ بِالْعِلْمِ فَإِنّ الْجَاهِلَ رَعِیّةُ الْعَالِمِ وَ حَقّ رَعِیّتِکَ بِالْمِلْکِ مِنَ الْأَزْوَاجِ وَ مَا مَلَکْتَ مِنَ الْأَیْمَانِ وَ حُقُوقُ رَحِمِکَ کَثِیرَةٌ مُتّصِلَةٌ بِقَدْرِ اتّصَالِ الرّحِمِ فِی الْقَرَابَةِ فَأَوْجَبُهَا عَلَیْکَ حَقّ أُمّکَ ثُمّ حَقّ أَبِیکَ ثُمّ حَقّ وُلْدِکَ ثُمّ حَقّ أَخِیکَ ثُمّ الْأَقْرَبُ فَالْأَقْرَبُ وَ الْأَوّلُ فَالْأَوّلُ ثُمّ حَقّ مَوْلَاکَ الْمُنْعِمِ عَلَیْکَ ثُمّ حَقّ مَوْلَاکَ الْجَارِیَةِ نِعْمَتُکَ عَلَیْهِ ثُمّ حَقّ ذِی الْمَعْرُوفِ لَدَیْکَ ثُمّ حَقّ مُؤَذّنِکَ بِالصّلَاةِ ثُمّ حَقّ إِمَامِکَ فِی صَلَاتِکَ ثُمّ حَقّ جَلِیسِکَ ثُمّ حَقّ جَارِکَ ثُمّ حَقّ صَاحِبِکَ ثُمّ حَقّ شَرِیکِکَ ثُمّ حَقّ مَالِکَ ثُمّ حَقّ غَرِیمِکَ الّذِی تُطَالِبُهُ ثُمّ حَقّ غَرِیمِکَ الّذِی یُطَالِبُکَ ثُمّ حَقّ خَلِیطِکَ ثُمّ حَقّ خَصْمِکَ الْمُدّعِی عَلَیْکَ ثُمّ حَقّ خَصْمِکَ الّذِی تَدّعِی عَلَیْهِ ثُمّ حَقّ مُسْتَشِیرِکَ ثُمّ حَقّ الْمُشِیرِ عَلَیْکَ ثُمّ حَقّ مُسْتَنْصِحِکَ ثُمّ حَقّ النّاصِحِ لَکَ ثُمّ حَقّ مَنْ هُوَ أَکْبَرُ مِنْکَ ثُمّ حَقّ مَنْ هُوَ أَصْغَرُ مِنْکَ ثُمّ حَقّ سَائِلِکَ ثُمّ حَقّ مَنْ سَأَلْتَهُ ثُمّ حَقّ مَنْ جَرَى لَکَ عَلَى یَدَیْهِ مَسَاءَةٌ بِقَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ أَوْ مَسَرّةٌ بِذَلِکَ بِقَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ عَنْ تَعَمّدٍ مِنْهُ أَوْ غَیْرِ تَعَمّدٍ مِنْهُ ثُمّ حَقّ أَهْلِ مِلّتِکَ عَامّةً ثُمّ حَقّ أَهْلِ الذّمّةِ ثُمّ الْحُقُوقُ الْجَارِیَةُ بِقَدْرِ عِلَلِ الْأَحْوَالِ وَ تَصَرّفِ الْأَسْبَابِ فَطُوبَى لِمَنْ أَعَانَهُ اللّهُ عَلَى قَضَاءِ مَا أَوْجَبَ عَلَیْهِ مِنْ حُقُوقِهِ وَ وَفّقَهُ وَ سَدّدَهُ .

 بدان، خدایت رحمت کناد، که خدا را بر تو حقوقى است که در هر حرکتى که صورت دهى و هر سکونى که بر آن بمانى و به هر جایى در آیى و هر اندامى را بجنبانى و هر وسیله‏اى را به کار گیرى تو را فرا گرفته است و پاره‏اى از آن حقوق مهمتر و بزرگتر از پاره‏اى دیگر است. بزرگترین حقوق که خداوند تبارک و تعالى براى خویش بر تو واجب کرده «حق الله» است که ریشه تمام حقوق است و دیگر حقوق بجمله از آن منشعب شده است. آن گاه حقوق تو را، از سر تا پایت، به تفاوت اندامهایت بر خود واجب ساخته است. پس براى چشمت بر تو حقى قرار داده و گوش را بر تو حقى نهاده و براى زبانت حقى و براى پایت بر تو حقى است و براى شکمت بر تو حقى و براى عورتت نیز بر تو حقى (تعیین فرموده است). این هفت اندام توست که با آنها کار مى‏کنى. آن گاه (خداوند) عز و جل براى اعمالت نیز بر تو حقوقى مقرر داشته، پس براى نمازت بر تو حقى قرار داده و براى روزه‏ات بر تو حقى و براى زکاتت بر تو حقى و براى قربانى‏ات بر تو حقى و براى همه اعمال (عبادى دیگر)ت بر تو حقى معین کرده است. سپس دامنه حقوق از تو به دیگران، (یعنى) صاحبان حقوق واجب بر تو گسترده شود، و واجبترین آنها بر تو حقوق پیشوایان توست و سپس حقوق رعیت تو و سپس حقوق خویشانت، این است حقوقى که دیگر حقوق از آنها سرچشمه گیرد. حقوق پیشوایانت سه گونه است: واجبترین آنها بر تو حق کسى است که تو را به سلطه (و توانمندى شرعى) اداره مى‏کند. سپس آنکه به دانش آموختن تو را مى‏پرورد و سپس آنکه به مالکیت تو را اداره مى‏کند. و هر مدیر و سرپرستى امام (و پیشوا) است. و حقوق رعیت تو (که به نوعى زیر سرپرستى تو هستند) سه گونه است: واجبترین آنها حق کسى است که تو به سلطه و فرمانروایى بر او سرپرستى دارى، سپس حق کسى است که به دانش آموختن بر او سرپرستى دارى؛ چه نادان، رعیت (و زیر سرپرستى) داناست، و سپس حق زیردستت که به زناشویى و یا از طریق بردگى در اختیار توست و بر او سرپرستى دارى. و حقوق خویشانت بسیار است و مربوط به اندازه نزدیکى پیوند خویشاوندى است. واجبترین آنها حق مادر توست، سپس حق پدرت و آن گاه حق فرزندت و سپس حق برادرت و پس از آن به ترتیب حق هر که نزدیک و نزدیکتر است که نزدیکتر را اولویت باشد، سپس حق آزاد کننده، ولى نعمت توست و آن گاه حق آزاد شده توست که ولى نعمت اویى، سپس حق کسى که به تو نیکى کرده باشد، و سپس حق اذانگوى نمازت و بعد حق پیشنمازت، آنگاه حق همنشینت، و بعد حق همسایه‏ات، آنگاه حق شریکت، سپس حق دارایى‏ات، و بعد حق بدهکارت که از او مطالبه مى‏کنى و آنگاه حق طلبکارت که از تو مطالبه کند، سپس حق ندیمت، سپس حق طرفت که بر تو ادعایى دارد، آن گاه حق طرفت که تو بر او ادعایى دارى، سپس حق مشورت کننده با تو و آن گاه حق کسى که تو با او مشورت مى‏کنى، سپس حق اندرزخواه از تو، سپس حق اندرزگویت، سپس حق آن کس که از تو بزرگسالتر است، آن گاه حق آن کس که از تو خردسالتر است، سپس حق سائل (که) از تو (مالى درخواست کند)، سپس حق کسى که تو از او (مالى) درخواست کنى، سپس حق کسى که از دست او بر تو بدى رفته است؛ به گفتار یا کردار، یا اظهار شادمانى او بر آن بدى؛ به گفتار یا کردار، آگاهانه یا ناآگاه، سپس حق تمام همکیشانت، آن گاه حق کافران ذمى (که در پناه اسلام آمده‏اند)، سپس حقوقى که بر حسب علل اوضاع و احوال و تغییر موجبات پدید آید. پس خوشا بر کسى که خدایش بر اداى حقوقى که بر او واجب ساخته یارى کند و توفیقش دهد و استوارش دارد.

1. فَأَمّا حَقّ اللّهِ الْأَکْبَرُ فَإِنّکَ تَعْبُدُهُ لَا تُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ بِإِخْلَاصٍ جَعَلَ لَکَ عَلَى نَفْسِهِ أَنْ یَکْفِیَکَ أَمْرَ الدّنْیَا وَ الآْخِرَةِ وَ یَحْفَظَ لَکَ مَا تُحِبّ مِنْهَا .1. اما بزرگترین حق خدا این است که او را بپرستى و چیزى را با او شریک ندانى که چون با پاکدلى چنین کردى خدا بر عهده گرفته است که کار دنیا و آخرتت را خود کفایت کند و آنچه از آن (دو؛ دنیا و آخرت) بخواهى برایت نگه دارد. (و تامین کند).

2. وَ أَمّا حَقّ نَفْسِکَ عَلَیْکَ فَأَنْ تَسْتَوْفِیَهَا فِی طَاعَةِ اللّهِ فَتُؤَدّیَ إِلَى لِسَانِکَ حَقّهُ وَ إِلَى سَمْعِکَ حَقّهُ وَ إِلَى بَصَرِکَ حَقّهُ وَ إِلَى یَدِکَ حَقّهَا وَ إِلَى رِجْلِکَ حَقّهَا وَ إِلَى بَطْنِکَ حَقّهُ وَ إِلَى فَرْجِکَ حَقّهُ وَ تَسْتَعِینَ بِاللّهِ عَلَى ذَلِکَ 2. و اما حق نفس خودت بر تو این است که او را به تمامى به فرمانبردارى خدا گمارى و به زبانت، حقش را بپردازى و به گوش خود، حقش را (بدهى) و به چشمت، حقش را (بسیارى) و به دستت، حقش را (واگذارى) و به پایت، حقش را (بدهى) و به شکمت، حقش را(برسانى) و به عورتت، حقش را بپردازى و بر این (اداى حق) از خدا یارى جویى.

3. وَ أَمّا حَقّ اللّسَانِ فَإِکْرَامُهُ عَنِ الْخَنَا وَ تَعْوِیدُهُ عَلَى الْخَیْرِ وَ حَمْلُهُ عَلَى الْأَدَبِ- وَ إِجْمَامُهُ إِلّا لِمَوْضِعِ الْحَاجَةِ وَ الْمَنْفَعَةِ لِلدّینِ وَ الدّنْیَا وَ إِعْفَاؤُهُ عَنِ الْفُضُولِ الشّنِعَةِ الْقَلِیلَةِ الْفَائِدَةِ الّتِی لَا یُؤْمَنُ ضَرَرُهَا مَعَ قِلّةِ عَائِدَتِهَا وَ یُعَدّ شَاهِدَ الْعَقْلِ وَ الدّلِیلَ عَلَیْهِ وَ تَزَیّنُ الْعَاقِلِ بِعَقْلِهِ حُسْنُ سِیرَتِهِ فِی لِسَانِهِ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ الْعَلِیّ الْعَظِیمِ .3. و اما حق زبان این است که آن را از دشنامگویى گرامى‏تر دارى و به نکو گفتارى عادتش دهى و بر ادب وادارش کنى و در کامش نگهدارى مگر به جاى نیاز و سودبخشى براى دین و دنیا، و آن را از زیاده گویى مبتذل کم فایده که با کم سودیش از زیانش نیز ایمنى نیست، باز دارى، (زبان) گواه خرد و دلیل بر آن است و آراستگى خردمند به خرد خوشرفتارى او در حق زبان خود(1) باشد. و لا قوه الا بالله العلى العظیم (هیچ نیرویى جز به خداوند والاى بزرگ نیست.) 4. وَ أَمّا حَقّ السّمْعِ فَتَنْزِیهُهُ عَنْ أَنْ تَجْعَلَهُ طَرِیقاً إِلَى قَلْبِکَ إِلّا لِفُوّهَةٍ کَرِیمَةٍ تُحْدِثُ فِی قَلْبِکَ خَیْراً أَوْ تَکْسِبُ خُلُقاً کَرِیماً فَإِنّهُ بَابُ الْکَلَامِ إِلَى الْقَلْبِ یُؤَدّی إِلَیْهِ ضُرُوبُ الْمَعَانِی عَلَى مَا فِیهَا مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ . 4. و اما حق گوش این است که از هر چیز چنان پاکش دارى که آن را راهى به دل خود سازى (و آن را نگشایى) مگر براى (شنیدن) سخن خوبى که در دلت خیرى پدید آورد یا اخلاق والایى بدان کسب کنى، زیرا گوش دروازه سخن به سوى دل است که معانى گوناگونى را که متضمن خیر یا شر است به آن مى‏رساند. و لا قوه الا بالله. (و نیرویى جز به خدا نیست.) 5. وَ أَمّا حَقّ بَصَرِکَ فَغَضّهُ عَمّا لَا یَحِلّ لَکَ وَ تَرْکُ ابْتِذَالِهِ إِلّا لِمَوْضِعِ عِبْرَةٍ تَسْتَقْبِلُ بِهَا بَصَراً أَوْ تَسْتَفِیدُ بِهَا عِلْماً فَإِنّ الْبَصَرَ بَابُ الِاعْتِبَارِ.5. و اما حق چشمت این است که آن را از آنچه بر تو حلال نیست فرو بندى ومبتذلش نسازى (و به کارش نبرى) مگر براى جاى عبرت آموزى که دیده‏ات را بدان بینا کنى یا به وسیله آن از دانشى بهره‏مند شوى؛ زیرا چشم دروازه عبرت آموزى است.

6. وَ أَمّا حَقّ رِجْلَیْکَ فَأَنْ لَا تَمْشِیَ بِهِمَا إِلَى مَا لَا یَحِلّ لَکَ وَ لَا تَجْعَلَهُمَا مَطِیّتَکَ فِی الطّرِیقِ الْمُسْتَخِفّةِ بِأَهْلِهَا فِیهَا فَإِنّهَا حَامِلَتُکَ وَ سَالِکَةٌ بِکَ مَسْلَکَ الدّینِ وَ السّبْقِ لَکَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ . 6. و اما حق دو پایت این است که با آنها جز به سوى آنچه بر تو حلال است نروى و آنها را مرکب خود در گامسپارى به راهى که خوارکننده رهسپار خویش است نسازى، زیرا پا بارکش (پیکر) توست و تو را در راه دین مى‏برد و پیش مى‏اندازد. و لا قوه الا بالله. (و نیرویى جز به خداوند نیست.) 

7. وَ أَمّا حَقّ یَدِکَ فَأَنْ لَا تَبْسُطَهَا إِلَى مَا لَا یَحِلّ لَکَ فَتَنَالَ بِمَا تَبْسُطُهَا إِلَیْهِ مِنَ اللّهِ الْعُقُوبَةَ فِی الْأَجَلِ وَ مِنَ النّاسِ بِلِسَانِ اللّائِمَةِ فِی الْعَاجِلِ وَ لَا تَقْبِضَهَا مِمّا افْتَرَضَ اللّهُ عَلَیْهَا وَ لَکِنْ تُوَقّرَهَا بِقَبْضِهَا عَنْ کَثِیرٍ مِمّا یَحِلّ لَهَا وَ بَسْطِهَا إِلَى کَثِیرٍ مِمّا لَیْسَ عَلَیْهَا فَإِذَا هِیَ قَدْ عُقِلَتْ وَ شُرّفَتْ فِی الْعَاجِلِ وَجَبَ لَهَا حُسْنُ الثّوَابِ فِی الآْجِلِ- .7. و اما حق دستت این است که آن را بر چیزى که بر تو حلال نیست دراز نکنى تا به سبب دست درازى بر حرام، در آخرت، دچار مجازات خدا شوى و در این جهان نیز به سرزنش مردم گرفتار آیى، و آن را از چیزهایى که خداوند بر آن واجب کرده فرو نبندى ولى آن را با فرو بستن از بسیارى چیزها که (حتى) برایش مباح است و گشاده داشتن آن در بسیارى از مواردى که بر آن واجب نیست (ولى مستحب است)، شکوهى در افزاى، و چون دست تو در این جهان بر (حرام) بسته ماند و (به حلال و مستحب) شرف افزود (و کریم و بخشنده شد) پاداش نیک در سراى باقى بر آن واجب آید.

8. وَ أَمّا حَقّ بَطْنِکَ فَأَنْ لَا تَجْعَلَهُ وِعَاءً لِقَلِیلٍ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَا لِکَثِیرٍ وَ أَنْ تَقْتَصِدَ لَهُ فِی الْحَلَالِ وَ لَا تُخْرِجَهُ مِنْ حَدّ التّقْوِیَةِ إِلَى حَدّ التّهْوِینِ وَ ذَهَابِ الْمُرُوّةِ وَ ضَبْطُهُ إِذَا هَمّ بِالْجُوعِ وَ الظّمَإِ فَإِنّ الشّبَعَ الْمُنْتَهِیَ بِصَاحِبِهِ إِلَى التّخَمِ مَکْسَلَةٌ وَ مَثْبَطَةٌ وَ مَقْطَعَةٌ عَنْ کُلّ بِرٍّ وَ کَرَمٍ وَ إِنّ الرّیّ الْمُنْتَهِیَ بِصَاحِبِهِ إِلَى السّکْرِ مَسْخَفَةٌ وَ مَجْهَلَةٌ وَ مَذْهَبَةٌ لِلْمُرُوّةِ . 8. و اما حق شکمت این است که آن را ظرف کم و بیش از حرام نسازى و از حلال هم به اندازه‏اش دهى و از حد نیروبخشى به مرز شکمخوراگى(2) و فقدان مردانگى‏اش نکشانى و هر گاه گرفتار گرسنگى و تشنگى شد آن را نگهدارى؛ زیرا پرخورى پرخواره را به‏ تخامه شدن کشاند که تنبلى افزا و مایه باز ماندن و دور شدن از هر کار خیر و کریمانه است، و نوشیدنى که نوشنده را به مستى رساند مایه خوارى و نادان‏سازى و از بین برنده مردانگى است.

9. وَ أَمّا حَقّ فَرْجِکَ فَحِفْظُهُ مِمّا لَا یَحِلّ لَکَ وَ الِاسْتِعَانَةُ عَلَیْهِ بِغَضّ الْبَصَرِ فَإِنّهُ مِنْ أَعْوَنِ الْأَعْوَانِ وَ کَثْرَةِ ذِکْرِ الْمَوْتِ وَ التّهَدّدِ لِنَفْسِکَ بِاللّهِ وَ التّخْوِیفِ لَهَا بِهِ وَ بِاللّهِ الْعِصْمَةُ وَ التّأْیِیدُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوّةَ إِلّا بِه‏  9. و اما حق عورتت، نگهدارى آن است از آنچه بر تو حلال نیست و کمک و تقویت آن نگهداشت، با چشم پوشى (از نامحرم)؛ زیرا (چشم فرو بستن) مددکارترین یاوران (در جلوگیرى از شهوت) است، و (با) بسیار یاد کردن از مرگ و تهدید نمودن خود از (عذاب) خداوند و ترساندن نفس از اوست، که عصمت و پاکدامنى و تایید از خداست. و لا حول و لا قوه الا بالله. (هیچ جنبش و نیرویى نیست مگر به خدا.) 

 ثم حقوق الأفعال‏ سپس حقوق اعمالِ (عبادى) 10. فَأَمّا حَقّ الصّلَاةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنّهَا وِفَادَةٌ إِلَى اللّهِ وَ أَنّکَ قَائِمٌ بِهَا بَیْنَ یَدَیِ اللّهِ فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِکَ کُنْتَ خَلِیقاً أَنْ تَقُومَ فِیهَا مَقَامَ الذّلِیلِ الرّاغِبِ الرّاهِبِ الْخَائِفِ الرّاجِی الْمِسْکِینِ الْمُتَضَرّعِ الْمُعَظّمِ مَنْ قَامَ بَیْنَ یَدَیْهِ بِالسّکُونِ وَ الْإِطْرَاقِ وَ خُشُوعِ الْأَطْرَافِ وَ لِینِ الْجَنَاحِ وَ حُسْنِ الْمُنَاجَاةِ لَهُ فِی نَفْسِهِ وَ الطّلَبِ إِلَیْهِ فِی فَکَاکِ رَقَبَتِکَ الّتِی أَحَاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُکَ وَ اسْتَهْلَکَتْهَا ذُنُوبُکَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ 

10. و اما حق نماز این است که بدانى نماز روى آوردن به درگاه خداست و تو در برابر خداوند ایستاده‏اى، پس چون این را دانستى تو را شاید که چون زبون دلداده پارساى ترسان امیدوار بیچاره زارى کننده‏اى در نماز بایستى که (بنده) با آرامگیرى و سر به زیرى و سرسپردگى اندامها و نرمى و فروتنى (و خاکسارى) به تمام وجود، آنکه را برابرش ایستاده بزرگ مى‏دارد و از دل به درگاه او به خوبى راز و نیاز مى‏کند و (تو) از او مى‏خواهى که گردنت را از قید خطاهایى که فرایت گرفته‏اند و گناهانى که به پرتگاه نابودیت مى‏کشانند رها سازد. و لا قوه الا بالله. (و نیرویى جز به خدا نیست.)

11. وَ أَمّا حَقّ الصّوْمِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنّهُ حِجَابٌ ضَرَبَهُ اللّهُ عَلَى لِسَانِکَ وَ سَمْعِکَ وَ بَصَرِکَ وَ فَرْجِکَ وَ بَطْنِکَ لِیَسْتُرَکَ بِهِ مِنَ النّارِ وَ هَکَذَا جَاءَ فِی الْحَدِیثِ الصّوْمُ جُنّةٌ مِنَ النّارِ- فَإِنْ سَکَنَتْ أَطْرَافُکَ فِی حَجَبَتِهَا رَجَوْتَ أَنْ تَکُونَ مَحْجُوباً وَ إِنْ أَنْتَ تَرَکْتَهَا تَضْطَرِبُ فِی حِجَابِهَا وَ تَرْفَعُ جَنَبَاتِ الْحِجَابِ فَتَطّلِعُ إِلَى مَا لَیْسَ لَهَا بِالنّظْرَةِ الدّاعِیَةِ لِلشّهْوَةِ وَ الْقُوّةِ الْخَارِجَةِ عَنْ حَدّ التّقِیّةِ لِلّهِ لَمْ تَأْمَنْ أَنْ تَخْرِقَ الْحِجَابَ وَ تَخْرُجَ مِنْهُ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ11. و اما حق روزه این است که بدانى روزه پرده‏اى است که خداوند بر زبان و گوش و چشم و عورت و شکمت افکنده تا بدان، تو را از آتش بپوشاند. و همچنین در حدیث آمده است: «روزه، سپرى در برابر دوزخ است.» پس اگر اندامهایت را در آن پرده آرام دارى (و بدان در پوشانى)، امیدوار شوى که محفوظ بمانى و اگر آنها را رها کردى که در پرده خود آشفتگى کنند (و تجاوز نمایند) و تو خود اطراف آن پرده را بلند کنى و بدانچه نباید نگریست به نظر شهوت‏انگیز سرکشى و به نیرویى خارج از مرز پرهیزکارى خدا سر بر آرى، در امان نیستى که آن پرده دریده شود و از آن برون افتى. و لا قوه الا بالله (نیرویى جز به خدا نیست). 

12. وَ أَمّا حَقّ الصّدَقَةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنّهَا ذُخْرُکَ عِنْدَ رَبّکَ وَ وَدِیعَتُکَ الّتِی لَا تَحْتَاجُ إِلَى الْإِشْهَادِ فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِکَ کُنْتَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَهُ سِرّاً أَوْثَقَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَهُ عَلَانِیَةً وَ کُنْتَ جَدِیراً أَنْ تَکُونَ أَسْرَرْتَ إِلَیْهِ أَمْراً أَعْلَنْتَهُ وَ کَانَ الْأَمْرُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فِیهَا سِرّاً عَلَى کُلّ حَالٍ وَ لَمْ تَسْتَظْهِرْ عَلَیْهِ فِیمَا اسْتَوْدَعْتَهُ مِنْهَا بِإِشْهَادِ الْأَسْمَاعِ وَ الْأَبْصَارِ عَلَیْهِ بِهَا کَأَنّهَا أَوْثَقُ فِی نَفْسِکَ لَا کَأَنّکَ لَا تَثِقُ بِهِ فِی تَأْدِیَةِ وَدِیعَتِکَ إِلَیْکَ ثُمّ لَمْ تَمْتَنّ بِهَا عَلَى أَحَدٍ لِأَنّهَا لَکَ فَإِذَا امْتَنَنْتَ بِهَا لَمْ تَأْمَنْ أَنْ تَکُونَ بِهَا مِثْلَ تَهْجِینِ حَالِکَ مِنْهَا إِلَى مَنْ مَنَنْتَ بِهَا عَلَیْهِ لِأَنّ فِی ذَلِکَ دَلِیلًا عَلَى أَنّکَ لَمْ تُرِدْ نَفْسَکَ بِهَا وَ لَوْ أَرَدْتَ نَفْسَکَ بِهَا لَمْ تَمْتَنّ بِهَا عَلَى أَحَدٍ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ 12. و اما حق صدقه (زکات) این است که بدانى این صدقه پس انداز توست نزد پروردگارت و سپرده‏اى است که (استردادش) نیاز به گواه‏آورى ندارد(3) و چون این را بدانى بدانچه در نهان امانت سپارى بیشتر از آنچه آشکارا امانت مى‏سپارى اعتماد کنى و تو را سزد که آنچه قصد دارى آشکارا به امانت نهى در نهان به خداوند بسپرى و به هر حال موضوع بین تو و او پنهان ماند، و بر آنچه بدو امانت داده‏اى از گوشها و چشمها بر او به گواه گیرى مدد مخواه که گویى این گواهان در نظر تو بیشتر از (خود او) مورد اعتمادند و چنین مى‏نماید که تو به بازپس‏گیرى امانتت از او اعتماد ندارى. سپس به دادن صدقه بر هیچ کس منت منه؛ زیرا آن (صدقه) براى خود توست و اگر بر کسى به دادن آن منت گذارى ایمن مباش که به روز زارِ همان کس که بر او منت نهاده‏اى بیفتى (و خود مستحق صدقه‏گیرى شوى)؛ زیرا این دلیل است که تو آن (صدقه) را (پس‏اندازى) براى خود نخواسته‏اى؛ چه اگر آن را براى خود مى‏خواستى هرگز بر دیگرى منت نمى‏نهادى. و لا قوه الا بالله. (و نیرویى نیست جز به خداوند.)

13. وَ أَمّا حَقّ الْهَدْیِ فَأَنْ تُخْلِصَ بِهَا الْإِرَادَةَ إِلَى رَبّکَ وَ التّعَرّضَ لِرَحْمَتِهِ وَ قَبُولِهِ وَ لَا تُرِیدَ عُیُونَ النّاظِرِینَ دُونَهُ فَإِذَا کُنْتَ کَذَلِکَ لَمْ تَکُنْ مُتَکَلّفاً وَ لَا مُتَصَنّعاً وَ کُنْتَ إِنّمَا تَقْصِدُ إِلَى اللّهِ وَ اعْلَمْ أَنّ اللّهَ یُرَادُ بِالْیَسِیرِ وَ لَا یُرَادُ بِالْعَسِیرِ کَمَا أَرَادَ بِخَلْقِهِ التَیْسِیرَ وَ لَمْ یُرِدْ بِهِمُ التّعْسِیرَ وَ کَذَلِکَ التّذَلّلُ أَوْلَى بِکَ مِنَ التّدَهْقُنِ لِأَنّ الْکُلْفَةَ وَ الْمَئُونَةَ فِی الْمُتَدَهْقِنِینَ فَأَمّا التّذَلّلُ وَ التّمَسْکُنُ فَلَا کُلْفَةَ فِیهِمَا وَ لَا مَئُونَةَ عَلَیْهِمَا لِأَنّهُمَا الْخِلْقَةُ وَ هُمَا مَوْجُودَانِ فِی الطّبِیعَةِ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ‏ 13. و اما حق قربانى این است که از انجام آن، خالصانه قصد (نزدیکى) به خدا و رحمت و پذیرفتن او را داشته باشى و براى جلب نظر دیگر بینندگان نباشد. پس اگر چنین باشى، سختگیر خودنما و ظاهرساز نیستى و به راستى آهنگ (نزدیکى) به خدا را دارى. و بدان که خدا را بدانچه آسان و میسر است بخواهند (و رضایش را بجویند) و بدانچه دشوار است نخواهند همچنانکه خداوند هم از آفریدگان خود (انجام تکلیف) آسان را خواسته و (تکلیف شاق) و دشوار بر آنها ننهاده است. نیز فروتنى براى تو شایسته‏تر از ریاست‏مآبى است؛ زیرا فزون گرایى (و زحمت) پرخرجى در نهاد ریاست مآبان است اما در فروتنى و خاکسارى نه فزون گرایى (و زحمتى) است و نه هزینه‏اى برمى‏دارد؛ زیرا این دو خصلت (فروتنى و خاکسارى) موافق آفرینش و هر دو در سرشت طبیعى موجودند(4). و لا قوه الا بالله (و نیرویى جز به خداوند نیست.)  

ثم حقوق الأئمة سپس حقوق پیشوایان‏  14 . فَأَمّا حَقّ سَائِسِکَ بِالسّلْطَانِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنّکَ جُعِلْتَ لَهُ فِتْنَةً وَ أَنّهُ مُبْتَلًى فِیکَ بِمَا جَعَلَهُ اللّهُ لَهُ عَلَیْکَ مِنَ السّلْطَانِ وَ أَنْ تُخْلِصَ لَهُ فِی النّصِیحَةِ وَ أَنْ لَا تُمَاحِکَهُ وَ قَدْ بُسِطَتْ یَدُهُ عَلَیْکَ فَتَکُونَ سَبَبَ هَلَاکِ نَفْسِکَ وَ هَلَاکِهِ وَ تَذَلّلْ وَ تَلَطّفْ لِإِعْطَائِهِ مِنَ الرّضَا مَا یَکُفّهُ عَنْکَ وَ لَا یُضِرّ بِدِینِکَ وَ تَسْتَعِینُ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ بِاللّهِ وَ لَا تُعَازّهِ وَ لَا تُعَانِدْهُ فَإِنّکَ إِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ عَقَقْتَهُ وَ عَقَقْتَ نَفْسَکَ فَعَرّضْتَهَا لِمَکْرُوهِهِ وَ عَرّضْتَهُ لِلْهَلَکَةِ فِیکَ وَ کُنْتَ خَلِیقاً أَنْ تَکُونَ مُعِیناً لَهُ عَلَى نَفْسِکَ وَ شَرِیکاً لَهُ فِیمَا أَتَى إِلَیْکَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ14. و اما حق اداره کننده تو به حکومت (حق فرمانروا و پیشواى تو) این است که بدانى تو براى او وسیله آزمایش (او نزد خدا) شدى و او به خاطر تسلطى که خداوندش بر تو داده به وسیله تو آزمایش مى‏شود، و اینکه خیرخواه او باشى و با او نستیزى که به راستى دستش بر تو گشوده است، و سبب نابودى خود و هلاک او نگردى. نسبت به او (چندان) زیردستى و نرمش کن که خرسندى او را، بدان حد که زیانش به تو نرسد و (در عین حال) زیانى به دین تو نزند، به دست آرى و در این مورد از خدا یارى بجویى. در سلطه با او رقابت مکن و به مخالفتش برنخیز؛ زیرا اگر چنین کردى او را ناسپاسى کرده و پاس خود را نیز نداشته‏اى و خویشتن را دستخوش نارواییهاى او ساخته‏اى و او را هم از جانب خود عرضه هلاک کرده‏اى و شایسته است که تو به زیان خود مددکار وى شوى و در هر چه با تو کند شریک (و همراه) او باشى. و لا قوه الا بالله. (و نیرویى نیست جز به خدا). 

15. وَ أَمّا حَقّ سَائِسِکَ بِالْعِلْمِ فَالتّعْظِیمُ لَهُ وَ التّوْقِیرُ لِمَجْلِسِهِ وَ حُسْنُ الِاسْتِمَاعِ إِلَیْهِ وَ الْإِقْبَالُ عَلَیْهِ وَ الْمَعُونَةُ لَهُ عَلَى نَفْسِکَ فِیمَا لَا غِنَى بِکَ عَنْهُ مِنَ الْعِلْمِ بِأَنْ تُفَرّغَ لَهُ عَقْلَکَ وَ تُحَضّرَهُ فَهْمَکَ وَ تُزَکّیَ لَهُ قَلْبَکَ وَ تُجَلّیَ لَهُ بَصَرَکَ بِتَرْکِ اللّذّاتِ وَ نَقْصِ الشّهَوَاتِ وَ أَنْ تَعْلَمَ أَنّکَ فِیمَا أَلْقَى إِلَیْکَ رَسُولُهُ إِلَى مَنْ لَقِیَکَ مِنْ أَهْلِ الْجَهْلِ فَلَزِمَکَ حُسْنُ التّأْدِیَةِ عَنْهُ إِلَیْهِمْ وَ لَا تَخُنْهُ فِی تَأْدِیَةِ رِسَالَتِهِ وَ الْقِیَامِ بِهَا عَنْهُ إِذَا تَقَلّدْتَهَا وَ لَا حَوْلَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ- 15. و اما حق آنکه به علم آموزى اداره‏ات کند (یعنى استاد علم‏آموزت) بزرگداشت اوست و حفظ احترام مجلس او و نیک گوش دادن به گفتارش و رو کردن (و توجه) به او و یارى دادن به وى به سود خودت تا بتواند دانشى را که نیاز دارى به تو بیاموزد، بدین گونه که ذهن خود را کاملا مصروف او سازى و فهمت را به او پردازى و پاکدلانه به (گفته) او دل دهى و چشمت را به روشنى تمام، با ترک لذتها و کاهش شهوتها (و آرزوهایى غیر از تحصیل دانش) بر او دوزى. و اینکه بدانى در هر چه به تو آموزد باید فرستاده (و نماینده) او باشى که آن را به نادانان برسانى و بر توست که این رسالت را از جانب او به بهتر گونه‏اى به آنان برسانى و در اداى رسالتش به وى خیانت نکنى و چون آن (رسالت) را بر عهده گرفتى به نیابت او بپردازى. و لا حول و لا قوه الا بالله. (و جنبش و نیرویى نیست مگر به خدا). 

16. وَ أَمّا حَقّ سَائِسِکَ بِالْمِلْکِ فَنَحْوٌ مِنْ سَائِسِکَ بِالسّلْطَانِ إِلّا أَنّ هَذَا یَمْلِکُ مَا لَا یَمْلِکُهُ ذَاکَ تَلْزَمُکَ طَاعَتُهُ فِیمَا دَقّ وَ جَلّ مِنْکَ إِلّا أَنْ تُخْرِجَکَ مِنْ وُجُوبِ حَقّ اللّهِ وَ یَحُولَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ حَقّهِ وَ حُقُوقِ الْخَلْقِ فَإِذَا قَضَیْتَهُ رَجَعْتَ إِلَى حَقّهِ فَتَشَاغَلْتَ بِهِ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّه‏ 16. و اما حق سرپرست تو به مالکیت (مالک و آقاى تو) مانند حق همان حکمرواى توست جز اینکه این یک مالکیتى (بر تو) دارد که آن یک ندارد. فرمانبردارى از او در هر کم و بیشى بر تو واجب است مگر آنکه این فرمانبردارى تو را از وجوب اداى حق خداوند بیرون برد و میان تو و حق او و حق آفریدگان مانع شود، پس چون حق خدا را گزاردى به حق وى (مالکت) باز مى‏گردى و به اداى آن مى‏پردازى. و لا قوه الا بالله. (نیرویى جز به خداوند نیست.) 

ثم حقوق الرعیة سپس حقوق رعیت‏ 17. فَأَمّا حُقُوقُ رَعِیّتِکَ بِالسّلْطَانِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنّکَ إِنّمَا اسْتَرْعَیْتَهُمْ بِفَضْلِ قُوّتِکَ عَلَیْهِمْ فَإِنّهُ إِنّمَا أَحَلّهُمْ مَحَلّ الرّعِیّةِ لَکَ ضَعْفُهُمْ وَ ذُلّهُمْ فَمَا أَوْلَى مَنْ کَفَاکَهُ ضَعْفُهُ وَ ذُلّهُ حَتّى صَیّرَهُ لَکَ رَعِیّةً وَ صَیّرَ حُکْمَکَ عَلَیْهِ نَافِذاً لَا یَمْتَنِعُ مِنْکَ بِعِزّةٍ وَ لَا قُوّةٍ وَ لَا یَسْتَنْصِرُ فِیمَا تَعَاظَمَهُ مِنْکَ إِلّا بِاللّهِ بِالرّحْمَةِ وَ الْحِیَاطَةِ وَ الْأَنَاةِ وَ مَا أَوْلَاکَ إِذَا عَرَفْتَ مَا أَعْطَاکَ اللّهُ مِنْ فَضْلِ هَذِهِ الْعِزّةِ وَ الْقُوّةِ الّتِی قَهَرْتَ بِهَا أَنْ تَکُونَ لِلّهِ شَاکِراً وَ مَنْ شَکَرَ اللّهَ أَعْطَاهُ فِیمَا أَنْعَمَ عَلَیْهِ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ . 17. و اما حقوق رعیت تو که بر آنان حکومت دارى این است که بدانى تو به فزونى نیرویت بر ایشان آنان را به زیر سرپرستى گرفتى و ناتوانى و خوارى آنان ایشان را زیر سرپرستى تو در آورده، پس چه شایسته است کسى که ناتوانى و خوارى‏اش تو را از او بى‏نیاز ساخته چندان که وى را رعیت تو کرده و حکمت را بر او روا ساخته، به غلبه و نیرو از تو سرنتابد و بر آنچه از تو او را بزرگ و دشوار آید جز (به خداوند) به رحمت وحمایت‏خواهى و بردبارى، یارى نجوید. و چه سزاوار است براى تو که چون دانستى خدایت به مدد این تسلط و نیرو که بر دیگران چیره آمده‏اى چه (نعمتى) به تو بخشیده خدا را سپاسگزار باشى که هر که شکر گزارد خدایش بدان نعمت که بدو بخشیده در افزاید. و لا قوة الا بالله (و نیرویى جز به خدا نیست.) 

32. وَ أَمّا حَقّ الصّاحِبِ فَأَنْ تَصْحَبَهُ بِالْفَضْلِ مَا وَجَدْتَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ إِلّا فَلَا أَقَلّ مِنَ الْإِنْصَافِ وَ أَنْ تُکْرِمَهُ کَمَا یُکْرِمُکَ وَ تَحْفَظَهُ کَمَا یَحْفَظُکَ وَ لَا یَسْبِقَکَ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ إِلَى مَکْرُمَةٍ فَإِنْ سَبَقَکَ کَافَأْتَهُ وَ لَا تُقَصّرَ بِهِ عَمّا یَسْتَحِقّ مِنَ الْمَوَدّةِ تُلْزِمُ نَفْسَکَ‏ نَصِیحَتَهُ وَ حِیَاطَتَهُ وَ مُعَاضَدَتَهُ عَلَى طَاعَةِ رَبّهِ وَ مَعُونَتَهُ عَلَى نَفْسِهِ فِیمَا لَا یَهُمّ بِهِ مِنْ مَعْصِیَةِ رَبّهِ ثُمّ تَکُونُ عَلَیْهِ رَحْمَةً وَ لَا تَکُونُ عَلَیْهِ عَذَاباً وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 32. و اما حق هم صحبت این است که چندان که راهى مى‏یابى و توانى با احسان با او هم صحبتى کنى وگرنه دست کم به انصاف با او رفتار کنى و او را به اندازه‏اى که گرامى‏ات مى‏دارد، ارجمند شمارى و همان گونه که تو را نگه مى‏دارد نگاهش دارى، و در هیچ گرامیداشتى در میانه شما بر تو پیشى نجوید و اگر پیشدستى کرد، جبرانش کنى و تا آنجا که شایستگى دارد در دوستى او کوتاهى نورزى. خود را بر آن دارى که خیرخواه و نگهدار و یاور او در فرمانبردارى پروردگارش، و کمک او به خویشتن در اینکه نافرمانى پروردگارش نکند، باشى. سپس (باید بر او) رحمتى باشى نه زحمتى. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

33. وَ أَمّا حَقّ الشّرِیکِ فَإِنْ غَابَ کَفَیْتَهُ وَ إِنْ حَضَرَ سَاوَیْتَهُ وَ لَا تَعْزِمْ عَلَى حُکْمِکَ دُونَ حُکْمِهِ وَ لَا تَعْمَلْ بِرَأْیِکَ دُونَ مُنَاظَرَتِهِ وَ تَحْفَظُ عَلَیْهِ مَالَهُ وَ تَنْفِی عَنْهُ خِیَانَتَهُ فِیمَا عَزّ أَوْ هَانَ فَإِنّهُ بَلَغَنَا أَنّ یَدَ اللّهِ عَلَى الشّرِیکَیْنِ مَا لَمْ یَتَخَاوَنَا وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 33. و اما حق شریک این است که اگر غایب باشد کار او را خود کفایت کنى و اگر حاضر باشد با او برادرانه کار کنى و سرِ خود بدون توجه به رأى و صوابدید او تصمیم نگیرى و به تصمیم خود بدون رایزنى با او عمل نکنى و مالش را برایش نگهدارى و کم یا بیش در آن خیانت نورزى، چه به ما رسیده است: «تا دو شریک به یکدیگر خیانت نکرده‏اند، دست خدا بر سر ایشان است». و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

34. وَ أَمّا حَقّ الْمَالِ فَأَنْ لَا تَأْخُذَهُ إِلّا مِنْ حِلّهِ وَ لَا تُنْفِقَهُ إِلّا فِی حِلّهِ وَ لَا تُحَرّفَهُ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ لَا تَصْرِفَهُ عَنْ حَقَائِقِهِ وَ لَا تَجْعَلَهُ إِذَا کَانَ مِنَ اللّهِ إِلّا إِلَیْهِ وَ سَبَباً إِلَى اللّهِ وَ لَا تُؤْثِرَ بِهِ عَلَى نَفْسِکَ مَنْ لَعَلّهُ لَا یَحْمَدُکَ وَ بِالْحَرِیّ أَنْ لَا یُحْسِنَ خِلَافَتَهُ فِی تَرِکَتِکَ وَ لَا یَعْمَلَ فِیهِ بِطَاعَةِ رَبّکَ فَتَکُونَ مُعِیناً لَهُ عَلَى ذَلِکَ أَوْ بِمَا أَحْدَثَ فِی مَالِکَ أَحْسَنَ نَظَراً لِنَفْسِهِ فَیَعْمَلَ بِطَاعَةِ رَبّهِ فَیَذْهَبَ بِالْغَنِیمَةِ وَ تَبُوءَ بِالْإِثْمِ وَ الْحَسْرَةِ وَ النّدَامَةِ مَعَ التّبِعَةِ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 34. و اما حق دارایى این است که آن را جز از راه حلال به دست نیاورى و جز به راه حلالش صرف نکنى و آن را بیجا خرج نکنى و از راههاى درستش به نادرست منتقل نسازى و چون خداوندش داده است جز در راه خدا و آنچه وسیله نزدیکى به خداست قرارش ندهى و در صورتى که خود بدان نیاز دارى به کسى که بسا از تو سپاسگزارى (هم) نکند (بیهوده‏اش) ندهى، و سزاست که آن را به بهاى ترک طاعت پروردگارت، پس از خود، به میراث ننهى که به وارث کمک کرده باشى تا در راه طاعت پروردگارش بهتر از تو آن مال را به مصرف رساند و بهره نهایى آن را ببرد و بار گناه و افسوس و پشیمانى با پیامدهایش بر دوش تو بماند. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خداوند.)

35. وَ أَمّا حَقّ الْغَرِیمِ الطّالِبِ لَکَ فَإِنْ کُنْتَ مُوسِراً أَوْفَیْتَهُ وَ کَفَیْتَهُ وَ أَغْنَیْتَهُ وَ لَمْ تَرْدُدْهُ وَ تَمْطُلْهُ فَإِنّ رَسُولَ اللّهِ (ص) قَالَ مَطْلُ الْغَنِیّ ظُلْمٌ وَ إِنْ کُنْتَ مُعْسِراً أَرْضَیْتَهُ بِحُسْنِ الْقَوْلِ وَ طَلَبْتَ إِلَیْهِ طَلَباً جَمِیلًا وَ رَدَدْتَهُ عَنْ نَفْسِکَ رَدّاً لَطِیفاً وَ لَمْ تَجْمَعْ عَلَیْهِ ذَهَابَ مَالِهِ وَ سُوءَ مُعَامَلَتِهِ فَإِنّ ذَلِکَ لُؤْمٌ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 35. اما حق بستانکارى که طلبش را از تو بخواهد این است که اگر مال دارى به او بپردازى و کارش را به راه اندازى و بى‏نیازش کنى و او را سر ندوانى و از امروز به فردایش نکشانى؛ زیرا پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) فرمود: «تأخیر اداى دین از جانب توانگر ستم است»، و اگر تنگدستى، وى را به خوش گفتارى خرسند سازى و از او به نیکى مهلت خواهى و او را به لطف و خوشى از خود برگردانى و با بردن مالش، بد رفتارى بدو را نیز میفزاى که این پستى است. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

36. وَ أَمّا حَقّ الْخَلِیطِ فَأَنْ لَا تَغُرّهُ وَ لَا تَغُشّهُ وَ لَا تَکْذِبَهُ وَ لَا تُغْفِلَهُ وَ لَا تَخْدَعَهُ وَ لَا تَعْمَلَ فِی انْتِقَاضِهِ عَمَلَ الْعَدُوّ الّذِی لَا یَبْقَى عَلَى صَاحِبِهِ وَ إِنِ اطْمَأَنّ إِلَیْکَ اسْتَقْصَیْتَ لَهُ عَلَى نَفْسِکَ وَ عَلِمْتَ أَنّ غَبْنَ الْمُسْتَرْسِلِ رِبًا وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 36. اما حق معاشر تو(8) این است که او را نفریبى و با وى دغلى در کار نیارى و به او دروغ نگویى و غافلش نسازى و نیرنگش نزنى و چون دشمنى که ملاحظه طرف خود را نمى‏کند به کارشکنى او نپردازى و اگر به تو اطمینان کرد تا آنجا که توانى برایش بکوشى و بدانى که مغبون کردن کسى که (به تو) اعتماد کرده مانند ربا خوردن است. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

37. وَ أَمّا حَقّ الْخَصْمِ الْمُدّعِی عَلَیْکَ فَإِنْ کَانَ مَا یَدّعِی عَلَیْکَ حَقّاً لَمْ تَنْفَسِخْ فِی حُجّتِهِ وَ لَمْ تَعْمَلْ فِی إِبْطَالِ دَعْوَتِهِ وَ کُنْتَ خَصْمَ نَفْسِکَ لَهُ وَ الْحَاکِمَ عَلَیْهَا وَ الشّاهِدَ لَهُ بِحَقّهِ دُونَ شَهَادَةِ الشّهُودِ فَإِنّ ذَلِکَ حَقّ اللّهِ عَلَیْکَ وَ إِنْ کَانَ مَا یَدّعِیهِ بَاطِلًا رَفَقْتَ بِهِ وَ رَوّعْتَهُ وَ نَاشَدْتَهُ بِدِینِهِ وَ کَسَرْتَ حِدّتَهُ عَنْکَ بِذِکْرِ اللّهِ وَ أَلْقَیْتَ حَشْوَ الْکَلَامِ وَ لَغْطَهُ الّذِی لَا یَرُدّ عَنْکَ عَادِیَةَ عَدُوّکَ بَلْ تَبُوءُ بِإِثْمِهِ وَ بِهِ یَشْحَذُ عَلَیْکَ سَیْفَ عَدَاوَتِهِ لِأَنّ لَفْظَةَ السّوْءِ تَبْعَثُ الشّرّ وَ الْخَیْرُ مَقْمَعَةٌ لِلشّرّ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 37. اما حق طرفى که مدعى توست این است که اگر در آنچه ادعا مى‏کند او را بر تو حقى است دلیلش را نشکنى و واخواهى او را باطل نسازى و به سود او با خود طرف شوى (کلاهت را قاضى کنى) و بر ضد خود حکم کنى و بى‏گواهى گواهان، خودت، گواه حق او باشى؛ زیرا این حق خدا بر توست، و اگر آنچه ادعا مى‏کند باطل است با او نرمى کنى، و بیمش (از خدا) دهى و به دینش سوگند دهى (و بخواهى که دین را مراعات کند) و با یادآورى از خدا تندى او را بکاهى و (خود) دست از پرگویى و نارواگویى بکشى (که این دو) دشمنت را از تو دور نسازد بلکه تو را به گناه او گرفتار سازد و تیغ دشمنى‏اش را بر تو تیز کند؛ چه نارواگویى شر به بار آرد و خوشگویى ریشه شر را براندازد. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خداوند.)

38. وَ أَمّا حَقّ الْخَصْمِ الْمُدّعَى عَلَیْهِ فَإِنْ کَانَ مَا تَدّعِیهِ حَقّاً أَجْمَلْتَ فِی مُقَاوَلَتِهِ بِمَخْرَجِ الدّعْوَى فَإِنّ لِلدّعْوَى غِلْظَةً فِی سَمْعِ الْمُدّعَى عَلَیْهِ وَ قَصَدْتَ قَصْدَ حُجّتِکَ بِالرّفْقِ وَ أَمْهَلِ الْمُهْلَةِ وَ أَبْیَنِ الْبَیَانِ وَ أَلْطَفِ اللّطْفِ وَ لَمْ تَتَشَاغَلْ عَنْ حُجّتِکَ بِمُنَازَعَتِهِ بِالْقِیلِ وَ الْقَالِ فَتَذْهَبَ عَنْکَ حُجّتُکَ وَ لَا یَکُونَ لَکَ فِی ذَلِکَ دَرَکٌ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 38. و اما حق طرفى که تو بر او ادعایى دارى این است که اگر آنچه ادعا مى‏کنى حق توست در گفت و گو براى بیان مدعا (و در مطالبه خود از او) لطیف و آرام باشى؛ چه شنیدن ادعا (از خواهان) بر گوش خوانده، دشوار و گران مى‏آید، و دلیل خود را با نرمى به او بفهمانى و به او مهلت دهى و بیانى روشن و لطیفترین نرمشها را به کار گیرى و کشمکش او با بگو مگوى خود، تو را از دلیل آوردنت باز ندارد چندان که دلیلت از دستت برود و نتوانى جبرانش کنى و به جایى برسى. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

39. وَ أَمّا حَقّ الْمُسْتَشِیرِ فَإِنْ حَضَرَکَ لَهُ وَجْهُ رَأْیٍ جَهَدْتَ لَهُ فِی النّصِیحَةِ وَ أَشَرْتَ عَلَیْهِ بِمَا تَعْلَمُ أَنّکَ لَوْ کُنْتَ مَکَانَهُ عَمِلْتَ بِهِ وَ ذَلِکَ لِیَکُنْ مِنْکَ فِی رَحْمَةٍ وَ لِینٍ فَإِنّ اللّینَ یُؤْنِسُ الْوَحْشَةَ وَ إِنّ الْغِلَظَ یُوحِشُ مَوْضِعَ الْأُنْسِ وَ إِنْ لَمْ یَحْضُرْکَ لَهُ رَأْیٌ وَ عَرَفْتَ لَهُ مَنْ تَثِقُ بِرَأْیِهِ وَ تَرْضَى بِهِ لِنَفْسِکَ دَلَلْتَهُ عَلَیْهِ وَ أَرْشَدْتَهُ إِلَیْهِ فَکُنْتَ لَمْ تَأْلُهُ خَیْراً وَ لَمْ تَدّخِرْهُ نُصْحاً وَ لَا حَوْلَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 39. و اما حق کسى که از تو رایزنى خواهد (و چاره جوید) این است که اگر رأى درستى به خاطرت رسید در نصیحت (و خیراندیشى) براى او بکوشى و هر چه مى‏دانى به مشورتش بفهمانى و بگویى که اگر تو به جاى او بودى چنان مى‏کردى و این از آن روست که او از سوى تو مهربانى و نرمى بیند؛ زیرا نرمش رمندگى را از میانه بردارد و سختگیرى به جاى همدلى، رمندگى آرد. و اگر در کار او نظرى بر خاطرت نگذرد ولى دیگرى را بشناسى که به رأى او اعتماد دارى و او را براى رایزنى خودت مى‏پسندى وى را به او معرفى و رهنمایى کنى، و در حق او کوتاهى نورزى و از خیراندیشى برایش فروگذار نکنى. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

40. وَ أَمّا حَقّ الْمُشِیرِ عَلَیْکَ فَلَا تَتّهِمْهُ فِیمَا لَا یُوَافِقُکَ عَلَیْهِ مِنْ رَأْیِهِ إِذَا أَشَارَ عَلَیْکَ فَإِنّمَا هِیَ الآْرَاءُ وَ تَصَرّفُ النّاسِ فِیهَا وَ اخْتِلَافُهُمْ فَکُنْ عَلَیْهِ فِی رَأْیِهِ بِالْخِیَارِ إِذَا اتّهَمْتَ رَأْیَهُ فَأَمّا تُهَمَتُهُ فَلَا تَجُوزُ لَکَ إِذَا کَانَ عِنْدَکَ مِمّنْ یَسْتَحِقّ الْمُشَاوَرَةَ وَ لَا تَدَعْ شُکْرَهُ عَلَى مَا بَدَا لَکَ مِنْ إِشْخَاصِ رَأْیِهِ وَ حُسْنِ وَجْهِ مَشُورَتِهِ فَإِذَا وَافَقَکَ حَمِدْتَ اللّهَ وَ قَبِلْتَ ذَلِکَ مِنْ أَخِیکَ بِالشّکْرِ وَ الْإِرْصَادِ بِالْمُکَافَأَةِ فِی مِثْلِهَا إِنْ فَزِعَ إِلَیْکَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 40. و اما حق کسى که تو از او رایزنى خواهى (و چاره جویى) این است که او را در نظر ناموافقى که بر سبیل مشورت به تو دهد متهم نکنى؛ زیرا مردم در زمینه آراء متفاوتند و نظرهاى مختلف دارند. و اگر به رأى او بدگمانى مختارى، اما متهم ساختن او که به دیده تو شایسته رایزنى بوده است بر تو روا نیست و نیز از آنجا که نظر خود را به خوبى به تو ارائه کرده و به نیکویى مشورت داده سپاسگزارى از او را فرو مگذار. و اگر نظرى موافق خواست تو داد خدا را سپاس دار و آن رأى را با سپاسمندى از برادرت بپذیر و منتظر فرصتى باش که اگر او از تو مشورتى خواهد و چاره‏اى جوید همان گونه به او پاداش دهى. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

 41. وَ أَمّا حَقّ الْمُسْتَنْصِحِ فَإِنّ حَقّهُ أَنْ تُؤَدّیَ إِلَیْهِ النّصِیحَةَ عَلَى الْحَقّ الّذِی تَرَى لَهُ أَنّهُ یَحْمِلُ وَ تَخْرُجَ الْمَخْرَجَ الّذِی یَلِینُ عَلَى مَسَامِعِهِ وَ تُکَلّمَهُ مِنَ الْکَلَامِ بِمَا یُطِیقُهُ عَقْلُهُ فَإِنّ لِکُلّ عَقْلٍ طَبَقَةً مِنَ الْکَلَامِ یَعْرِفُهُ وَ یَجْتَنِبُهُ وَ لْیَکُنْ مَذْهَبُکَ الرّحْمَةَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 41. اما حق اندرزخواه این است که به اندازه‏اى که مى‏بینى شایستگى و توانایى پذیرفتن دارد (خیرخواهانه) اندرزش دهى (و گونه‏اى سخن گویى) و از راهى در آیى که به گوشش خوش آید و به اندازه‏اى که عقلش توان دریافت دارد با او سخن گویى؛ زیرا هر عقلى را نوعى از سخن در خور است که آن را (بهتر) بفهمد و دریابد، و باید روش تو مهربانى باشد. لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.) 

42. وَ أَمّا حَقّ النّاصِحِ فَأَنْ تُلِینَ لَهُ جَنَاحَکَ ثُمّ تَشْرَئِبّ لَهُ قَلْبَکَ وَ تَفْتَحَ لَهُ سَمْعَکَ حَتّى تَفْهَمَ عَنْهُ نَصِیحَتَهُ ثُمّ تَنْظُرَ فِیهَا فَإِنْ کَانَ وُفّقَ فِیهَا لِلصّوَابِ حَمِدْتَ اللّهَ عَلَى ذَلِکَ وَ قَبِلْتَ مِنْهُ وَ عَرَفْتَ لَهُ نَصِیحَتَهُ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ وُفّقَ لَهَا فِیهَا رَحِمْتَهُ وَ لَمْ تَتّهِمْهُ وَ عَلِمْتَ أَنّهُ لَمْ یَأْلُکَ نُصْحاً إِلّا أَنّهُ أَخْطَأَ إِلّا أَنْ یَکُونَ عِنْدَکَ مُسْتَحِقّاً لِلتّهَمَةِ- فَلَا تَعْبَأْ بِشَیْ‏ءٍ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى کُلّ حَالٍ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 42. و اما حق اندرزگو این است که نسبت به او فروتنى کنى و به او دل دهى (و زلال اندرزش را به دلت بنوشانى) و گوش بدو فرا دارى تا اندرزش را بفهمى، سپس بدان بیندیشى، اگر در اندرزگویى راه درست پیموده خدا را بر آن سپاس دارى و از او بپذیرى و قدر اندرزش را بدانى، و اگر توفیق درستگویى نیافته با او مهربان باشى و او را متهم نکنى و بدانى که در خیراندیشى براى تو کوتاهى نورزیده اما اشتباه کرده است، مگر آنکه به دیده تو شایسته بدگمانى باشد که (در این صورت) به هر حال به هیچ سخن او (وقعى مگذار و) وزن و ارزشى مده. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

43. وَ أَمّا حَقّ الْکَبِیرِ فَإِنّ حَقّهُ تَوْقِیرُ سِنّهِ وَ إِجْلَالُ إِسْلَامِهِ إِذَا کَانَ مِنْ أَهْلِ الْفَضْلِ فِی الْإِسْلَامِ بِتَقْدِیمِهِ فِیهِ وَ تَرْکُ مُقَابَلَتِهِ عِنْدَ الْخِصَامِ وَ لَا تَسْبِقْهُ إِلَى طَرِیقٍ وَ لَا تَؤُمّهُ فِی طَرِیقٍ وَ لَا تَسْتَجْهِلْهُ وَ إِنْ جَهِلَ عَلَیْکَ تَحَمّلْتَ وَ أَکْرَمْتَهُ بِحَقّ إِسْلَامِهِ مَعَ سِنّهِ فَإِنّمَا حَقّ السّنّ بِقَدْرِ الْإِسْلَامِ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 43. و اما حق سالخورده این است که سالخوردگى او را احترام گزارى و اگر از پیشگامان در اسلام باشد اسلامش را با مقدم دانستن وى تجلیل کنى و از موضع‏گیرى در برابر او بگذرى و در راه بر او سبقت نگیرى و پیشاپیش وى راه نسپرى و با او نادانى نکنى و اگر وى با تو نادانى‏اى کرد بردبارى کنى و او را به خاطر حق (تقدم در) اسلام و سالخوردگى‏اش، گرامى دارى؛ زیرا حق سالخوردگى به اندازه حق اسلام است. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

 44. و اما حق خردسال، مهربانى با اوست و پرورش و آموزش او و گذشت از او و چشم‏پوشى بر او و نرمى با او و کمک به وى و پرده‏پوشى بر لغزشهاى کودکانه اوست که موجب توبه او شود، و کنار آمدن با او و اجتناب از تحریک کردن او؛ زیرا این (روش) به رشد وى نزدیکتر است.

45. وَ أَمّا حَقّ السّائِلِ فَإِعْطَاؤُهُ إِذَا تَیَقّنْتَ صِدْقَهُ وَ قَدَرْتَ عَلَى سَدّ حَاجَتِهِ وَ الدّعَاءُ لَهُ فِیمَا نَزَلَ بِهِ وَ الْمُعَاوَنَةُ لَهُ عَلَى طَلِبَتِهِ وَ إِنْ شَکَکْتَ فِی صِدْقِهِ وَ سَبَقَتْ إِلَیْهِ التّهَمَةُ لَهُ وَ لَمْ تَعْزِمْ عَلَى ذَلِکَ لَمْ تَأْمَنْ أَنْ یَکُونَ مِنْ کَیْدِ الشّیْطَانِ أَرَادَ أَنْ یَصُدّکَ عَنْ حَظّکَ وَ یَحُولَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ التّقَرّبِ إِلَى رَبّکَ فَتَرَکْتَهُ بِسَتْرِهِ وَ رَدَدْتَهُ رَدّاً جَمِیلًا وَ إِنْ غَلَبْتَ نَفْسَکَ فِی أَمْرِهِ وَ أَعْطَیْتَهُ عَلَى مَا عَرَضَ فِی نَفْسِکَ مِنْهُ- فَإِنّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ

 45. و اما حق سائل (بینواى خواهنده) این است که اگر به راستى او یقین دارى و بر رفع نیاز او توانا هستى به او بدهى و براى (سپرى شدن بلاى بینوایى) که بر او نازل شده دعا کنى و در انجام دادن درخواستش به او کمک کنى، و اگر در راستى او شک دارى و بدگمانى به او در دلت راه یافته اما بدان یقین ندارى، از نیرنگ شیطان در امان نیستى که خواسته است تو را از نصیب ثوابت باز دارد و میان تو و (این وسیله) نزدیکى تو به پروردگارت حایل شود (در این صورت) چشم از او فرو پوش و به خوشى جوابش کن و اگر بر نفس خود در کار او چیره آمدى و با آنکه در ضمیر تو چنان گمانى گذشته بود چیزیش بخشیدى (مانعى ندارد) که این کار بجایى است.

46. وَ أَمّا حَقّ الْمَسْئُولِ فَحَقّهُ إِنْ أَعْطَى قُبِلَ مِنْهُ مَا أَعْطَى بِالشّکْرِ لَهُ وَ الْمَعْرِفَةِ لِفَضْلِهِ وَ طَلَبِ وَجْهِ الْعُذْرِ فِی مَنْعِهِ وَ أَحْسِنْ بِهِ الظّنّ وَ اعْلَمْ أَنّهُ إِنْ مَنَعَ فَمَالَهُ مَنَعَ وَ أَنْ لَیْسَ التّثْرِیبُ فِی مَالِهِ وَ إِنْ کَانَ ظَالِماً فَ إِنّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفّارٌ-

 46. و اما حق مسؤول (کسى که از او چیزى خواهند) این است که اگر چیزى داد با سپاسگزارى و قدردانى احسان از او پذیرفته شود و اگر چیزى نداد او را معذور دانند. به او خوش گمان باش و بدان که اگر دریغ کرد مال خود را دریغ کرده و گرچه ظالم باشد او را در (حفظ) مال خود سرزنشى نیست که «به راستى، آدمى بسى ظالم و ناسپاس است».

47. وَ أَمّا حَقّ مَنْ سَرّکَ اللّهُ بِهِ وَ عَلَى یَدَیْهِ فَإِنْ کَانَ تَعَمّدَهَا لَکَ حَمِدْتَ اللّهَ أَوّلًا ثُمّ شَکَرْتَهُ عَلَى ذَلِکَ بِقَدْرِهِ فِی مَوْضِعِ الْجَزَاءِ وَ کَافَأْتَهُ عَلَى فَضْلِ الِابْتِدَاءِ وَ أَرْصَدْتَ لَهُ الْمُکَافَأَةَ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ تَعَمّدَهَا حَمِدْتَ اللّهَ وَ شَکَرْتَهُ وَ عَلِمْتَ أَنّهُ مِنْهُ تَوَحّدَکَ بِهَا وَ أَحْبَبْتَ هَذَا إِذْ کَانَ سَبَباً مِنْ أَسْبَابِ نِعَمِ اللّهِ عَلَیْکَ وَ تَرْجُو لَهُ بَعْدَ ذَلِکَ خَیْراً فَإِنّ أَسْبَابَ النّعَمِ بَرَکَةٌ حَیْثُ مَا کَانَتْ وَ إِنْ کَانَ لَمْ یَتَعَمّدْ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 47. و اما حق کسى که خداوند به وسیله او و به دست او تو را شاد ساخته این است که اگر او خود قصد شادسازى تو را داشته نخست خدا را بستایى و سپس او را به اندازه‏اى که سزد سپاس دارى و او را به سبب تقدم در آغاز کردن پاداش دهى و (یا) در مقام پاداش دادن به او باشى، و اگر قصد آن را نداشته (و ناخودآگاه شادت کرده) خدا را بستایى و سپاس دارى و بدانى این از جانب خداست که تو را بویژه از آن شادمانى بهره‏مند داشته است و او را (هم) از آنجا که یکى از اسباب نعمتهاى خدا بر تو شده دوست بدارى و از آن پس خیرش را بخواهى زیرا اسباب نعمتها بر جا باشند و هر چند خود قصد نداشته باشند برکت هستند. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا.)

48. وَ أَمّا حَقّ مَنْ سَاءَکَ الْقَضَاءُ عَلَى یَدَیْهِ بِقَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ فَإِنْ کَانَ تَعَمّدَهَا کَانَ الْعَفْوُ أَوْلَى بِکَ لِمَا فِیهِ لَهُ مِنَ الْقَمْعِ وَ حُسْنِ الْأَدَبِ مَعَ کَثِیرِ أَمْثَالِهِ مِنَ الْخَلْقِ فَإِنّ اللّهَ یَقُولُ وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِکَ ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیلٍ إِلَى قَوْلِهِ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ وَ قَالَ عَزّ وَ جَلّ وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصّابِرِینَ هَذَا فِی الْعَمْدِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ عَمْداً لَمْ تَظْلِمْهُ بِتَعَمّدِ الِانْتِصَارِ مِنْهُ فَتَکُونَ قَدْ کَافَأْتَهُ فِی تَعَمّدٍ عَلَى خَطَإٍ وَ رَفَقْتَ بِهِ وَ رَدَدْتَهُ بِأَلْطَفِ مَا تَقْدِرُ عَلَیْهِ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 48. و اما حق آن کس که (دست) قضا به وسیله او، به گفتار یا کردارى، با تو بد کرده این است که اگر به عمد بوده بهتر آن باشد که از او درگذرى تا (ریشه کدورت) کنده شود و با چنین مردمى به ادب (الهى) رفتار کرده باشى؛ زیرا خداوند مى‏فرماید: «و لمن انتصر بعد ظلمه فأولئک ما علیهم من سبیل - الى قوله - لمن عزم الامور و هر کس بعد از ستمى که دیده است، انتقام گیرد، اینانند که بر آنان ایرادى نیست... - تا آنجا که فرماید - و هر کس که شکیبایى و گذشت پیشه کند؛ بیگمان این از کارهاى سترگ است.»(شورى (42): 41 - 43) و نیز خداى عزوجل فرماید: «و ان عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عوقبتم به و لئن صبرتم لهو خیر للصابرین و اگر خواستید کسى را مکافات کنید، نظیر آنچه مکافات دیده‏اید، مکافات دهید و اگر شکیبایى (و خویشتندارى) ورزید، بدانید که این شیوه براى شکیبایان بهتر است.»(نحل (16): 126) این، در مورد عمد است و اگر به عمد نباشد به قصد انتقامگیرى از او بر وى ستم مکن تا او را به عمد بر خطایى که‏ کرده است کیفر داده باشى (بلکه) با او مهربانى کن تا به نرمترین صورتى که توانى به او پاسخ داده باشى. و لا قوة الا بالله (و نیرویى نیست جز به خدا).

49. وَ أَمّا حَقّ أَهْلِ مِلّتِکَ عَامّةً فَإِضْمَارُ السّلَامَةِ وَ نَشْرُ جَنَاحِ الرّحْمَةِ وَ الرّفْقُ بِمُسِیئِهِمْ وَ تَأَلّفُهُمْ وَ اسْتِصْلَاحُهُمْ وَ شُکْرُ مُحْسِنِهِمْ إِلَى نَفْسِهِ وَ إِلَیْکَ فَإِنّ إِحْسَانَهُ إِلَى نَفْسِهِ إِحْسَانُهُ إِلَیْکَ إِذَا کَفّ عَنْکَ أَذَاهُ وَ کَفَاکَ مَئُونَتَهُ وَ حَبَسَ عَنْکَ نَفْسَهُ فَعُمّهُمْ جَمِیعاً بِدَعْوَتِکَ وَ انْصُرْهُمْ جَمِیعاً بِنُصْرَتِکَ وَ أَنْزَلْتَهُمْ أَنْزِلْهُمْ جَمِیعاً مِنْکَ مَنَازِلَهُمْ کَبِیرَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْوَالِدِ وَ صَغِیرَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْوَلَدِ وَ أَوْسَطَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْأَخِ فَمَنْ أَتَاکَ تَعَاهَدْتَهُ بِلُطْفٍ وَ رَحْمَةٍ وَ صِلْ أَخَاکَ بِمَا یَجِبُ لِلْأَخِ عَلَى أَخِیهِ

 49. اما حق تمام همکیشان تو حسن نیت و مهربانى و مدارا با کجرفتارانشان و دل به دست آوردن و اصلاح آنهاست و سپاسگزارى از خوشرفتاران با خویش و با تو؛ زیرا خوبى کردن او با خویش چنان است که با تو هم خوبى کرده باشد چون از آزردن تو باز ایستاده و زحمتى به تو نداده و خود را از (زیان رساندن به) تو نگهداشته، پس همه را مشمول دعاى خود ساز و با یاورى خود به همه مدد رسان و براى همه نسبت به خود مقامى منظور دار، سالخورده آنان را به جاى پدر و خردسالشان را به جاى فرزند و میانسالشان را به جاى برادر خود گیر و هر کدام نزدت آمدند با لطف و مهربانى از آنان دلجویى کن و به کارشان برس. و با برادرِ (دینى) خود به همان حقوقى که برادر را بر برادرش واجب آمده در پیوند.

50. وَ أَمّا حَقّ أَهْلِ الذّمّةِ فَالْحُکْمُ فِیهِمْ أَنْ تَقْبَلَ مِنْهُمْ مَا قَبِلَ اللّهُ وَ تَفِیَ بِمَا جَعَلَ اللّهُ لَهُمْ مِنْ ذِمّتِهِ وَ عَهْدِهِ وَ تَکِلَهُمْ إِلَیْهِ فِیمَا طُلِبُوا مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أُجْبِرُوا عَلَیْهِ وَ تَحْکُمَ فِیهِمْ بِمَا حَکَمَ اللّهُ بِهِ عَلَى نَفْسِکَ فِیمَا جَرَى بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ مِنْ مُعَامَلَةٍ وَ لْیَکُنْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ ظُلْمِهِمْ مِنْ رِعَایَةِ ذِمّةِ اللّهِ وَ الْوَفَاءِ بِعَهْدِهِ وَ عَهِدِ رَسُولِ اللّهِ ص حَائِلٌ فَإِنّهُ بَلَغَنَا أَنّهُ قَالَ مَنْ ظَلَمَ مُعَاهِداً کُنْتُ خَصْمَهُ فَاتّقِ اللّهَ وَ لَا حَوْلَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ

 50. و اما حق ذمیان، حکم درباره آنان این است که آنچه خدا از آنان پذیرفته بپذیرى و به آن ذمه و عهدى که خدا براى آنها مقرر داشته وفا کنى و در آنچه از خود خواهند و آنچه بدان مجبورند بدانشان حواله کنى و در رفتارى که میان تو (و ایشان) مى‏گذرد به حکم خدا عمل کنى و باید رعایت این (نکته) که آنها در پناه تو و ذمه خدا و پیماندارى او و پیمان پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) هستند، میانه تو و ستم بر آنان حایل شود (و از ستم بر آنان بازت دارد)؛ زیرا به ما رسیده است که فرمود: «من ظلم معاهدا کنت خصمه؛ هر کس بر پیمان بسته‏اى ستم کند من طرف و دشمن او باشم» پس از خدا بپرهیز. و لا حول و لا قوة الا بالله (و جنبش و نیرویى نیست جز به خدا.)

فَهَذِهِ خَمْسُونَ حَقّاً مُحِیطاً بِکَ لَا تَخْرُجْ مِنْهَا فِی حَالٍ مِنَ الْأَحْوَالِ یَجِبُ عَلَیْکَ رِعَایَتُهَا وَ الْعَمَلُ فِی تَأْدِیَتِهَا وَ الِاسْتِعَانَةُ بِاللّهِ جَلّ ثَنَاؤُهُ عَلَى ذَلِکَ وَ لَا حَوْلَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ- وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبّ الْعالَمِین‏

 این پنجاه حق است که تو را در برگرفته و به هیچ حال از حیطه شمول آنها بیرون نتوانى رفت و رعایت آنها بر تو واجب است، و لازم است که به پرداخت آنها عمل کنى و در این کار از خداوند، جل ثناؤه، کمک بخواهى. و لا حول و لا قوة الا بالله و الحمد لله رب العالمین (و جنبش و نیرویى نیست جز به خداوند، و ستایش خاص پروردگار جهانیان است.).

پی نوشتها

1- مراد این است که خوشرفتارى با زبان یعنى خوب به کار بردن و استعمال صحیح و به جاى آن ، دلیل آراستگى خردمند به زیور عقل است . مترجم .
2- ((تهوین )) خوار شدن به خاطر شکم است که از آن به شکمخوارگى تعبیر شود و چنان است که آدم شکم پرست در برابر خواهش شکم ، خوار و بى طاقت باشد و به هر پستى و دنائتى براى ارضاى شکم خود تن دهد. مترجم .
3- یعنى روز قیامت نیازى به آوردن گواه ندارد چنانکه در خبر آمده است ((صدقه پیشتر از آنکه به دست سائل رسد در دست خداوند قرار گیرد.))
4- زیرا خداوند ما را از عنصر فرودین و خاک آفریده است . مترجم .
5- مراد مولا و آقایى است که اسیرى را بخرد و او را با این آزادسازى به ((ولاء)) خویش در آورد. لفظ ((مولا)) دو معنى متغایر دارد و بر آزادکننده و نیز بر غلام آزاد شده ، هر دو، اطلاق مى شود. مترجم .
6- فرض این است که موذن ضمنا خدمات خانه ات را نیز انجام دهد و مباشر بعضى امور خانه ات هم باشد. مترجم .
7- مراد اینکه فضیلت و ثواب امام و ماءموم در نماز جماعت از حیث نمازگزارى یکسان است . مترجم .
8- در اصل ، خلیط: کسى که با انسان آمیزش و معاشرت دارد و ندیم و شریک و همنشین اوست و مانند اینها (یعنى رفیق خانه و گرمابه و گلستان است ). مترجم .

منبع:

http://www.islamicecenter.com/ketaabkhaaneh/resaaleh_hoqooq/resaaleh_hoqooq_imam_sajjad_fehrest.html

بیان نکات یک حدیث

الکافی، الشیخ الکلینی، ج 2، ص 155

23ـ محمد بن یحیى، عن أحمد بن محمد بن عیسى، عن علی بن الحکم، عن صفوان الجمال قال: وقع بین أبی عبد الله (علیه السلام) وبین عبد الله بن الحسن کلام حتى وقعت الضوضاء بینهم واجتمع الناس فافترقا عشیتهما بذلک وغدوت فی حاجة، فإذا أنا بأبی عبد الله (علیه السلام) على باب عبد الله بن الحسن وهو یقول: یا جاریة قولی لأبی محمد [یخرج] قال: فخرج فقال: یا أبا عبد الله ما بکر بک؟ فقال: إنی تلوت آیة من کتاب الله عز وجل البارحة فأقلقتنی، قال: وما هی؟ قال: قول الله جل وعز ذکره: " الذین یصلون ما أمر الله به أن یوصل ویخشون ربهم ویخافون سوء الحساب" فقال: صدقت لکأنی لم أقرأ هذه الآیة من کتاب الله جل وعز قط فاعتنقا وبکیا.

پیامهای این حدیث

اهمیت صله رحم

گذشت از بستگان خطاکار

پیش قدم شدن در آشتی حتی اگر اختلاف و درگیری در حضور مردم صورت گرفته باشد و عده ای دور اختلاف کنندگان جمع شده باشند .

ارزش نگرانی ، اضطراب و دلگیری ای که در پی قطع  ارتباط با بستگان نسبی پدید می آید .

توجه به رفتار خود و مطابقت دادن آن با دستورهای قرآن .

قطع کننده ارتباط فامیلی در آستانه خطر جهنمی شدن

ارزش آگاه کردن بستگان به دستور دینی صله رحم با رفتار و گفتار.