شرح دعای مکارم الاخلاق(  175 )

بسم الله الرحمن الرحیم 

اللهم صل على محمد و آله کافضل ما صلیت على احد من خلقک قبله، و انت مصل على احد بعده.  حضرت على بن الحسین علیهماالسلام در این قطعه از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: بار الها! درود فرست بر محمد و آلش همانند بهترین و برترین درودى که فرستاده‏اى به یکى از بندگانت قبل از آن حضرت و درود خواهى فرستاد بر کسى بعد از آن حضرت. 

به خواست خداوند توانا، این قسمت از دعا موضوع بحث و سخنرانى امروز است. 

در آغاز لازم است معناى «صلوه» از نظر لغت روشن گردد تا معناى کلام امام (ع ) براى شنوندگان محترم تبیین شود. ابن‏اثیر مى‏گوید:  قد تکرر فیه ذکر الصلوه و الصلوات و هى العباده المخصوصه و اصلها فى اللغه الدعاء فسمیت ببعض اجزائها و قیل ان اصلها فى اللغه التعظیم و سمیت العباده المخصوصه صلوه لما فیها من تعظیم الرب  تعالى.  مکرر کلمه‏ى «صلوه» و «صلوات» در قرآن کریم آمده و آن در شرع مقدس نام عبادتى است مخصوص. اصل «صلوه» در لغت به معناى دعاست و چون نماز، حاوى دعاست، مجموع این عبادت به نام جزئى از آن خوانده شده است. بعضى گفته‏اند اصل «صلوه» در لغت به معناى تعظیم است و این عبادت از آن جهت «صلوه» نامیده شده که تعظیم حضرت بارى تعالى را در بردارد.  در بعضى از آیات و روایات، کلمه‏ى «صلوه» به کار رفته و «دعاء» که معناى لغوى آن است، اراده شده:  خذ من اموالهم صدقه تطهرهم و تزکیهم بها و صل علیهم ان صلوتک سکن لهم و الله سمیع علیم.  اى رسول معظم! از مال مسلمانان زکوه دریافت کن تا بدین وسیله نفوسشان را از دلبستگى و اسارت مال پاک و پاکیزه نمایى و درباره‏ى آنان به خیر و برکت دعا کن که دعاى تو موجب آرامش ضمیر و تسکین خاطر آنان است و خداوند شنوا و داناست.  عن النبى صلى الله علیه و آله قال: اذا دعى احدکم الى طعام فلیجب و ان کان صائما فلیصل.  رسول اکرم (ص) فرمود: وقتى یکى از شما دعوت شد به طعامى، اجابت نماید و اگر روزه‏دار بود، براى اهل منزل دعا کند. 

قرآن شریف راجع به رسول اکرم (ص) در یک آیه از صلوه خداوند و صلوه ملائکه و صلوه مومنین در کنار هم نام برده و فرموده است:  ان الله و ملائکته یصلون على النبى، یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما.  خداوند و فرشتگان او بر نبى اکرم (ص) درود مى‏فرستند، اى کسانى که ایمان آورده‏اید! شماها نیز بر آن حضرت درود بفرستید و سلام نمایید.  در بعضى از روایات، معناى «صلوه خداوند، صلوه ملائکه، و صلوه مومنین» توضیح داده شده است.  عن ابن ابیحمزه عن ابیه قال: سالت اباعبدالله علیه‏السلام عن قول الله عز و جل: «ان الله و ملائکته یصلون على النبى، یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما». فقال: الصلوه من الله عز و جل «رحمه» و من الملائکه «تزکیه» و من الناس «دعاء». و اما قوله عز و جل: «و سلموا تسلیما» فانه یعنى التسلیم له فیما ورد عنه.  ابن ابى‏حمزه از پدرش نقل نموده که از امام صادق (ع) معناى آیه‏ى مذکور را سئوال نمودم. فرمود: صلوه خداوند بر پیمبر «رحمت» است و صلوه فرشتگان «تزکیه نبى اکرم» است و صلوه مومنین «دعا بر آن حضرت» است، و اما جمله‏ى «و سلموا تسلیما» به معناى تسلیم بودن در مقابل پیشواى اسلام نسبت به آنچه از آن حضرت رسیده، است. 

عن ابن‏المغیره قال: قلت لابى الحسن علیه‏السلام ما معنى «صلوه الله و صلوه ملائکته و صلوه المومنین»؟ قال: «صلوه الله» رحمه من الله، و «صلوه ملائکته» تزکیه منهم له، و «صلوه المومنین» دعاء منهم له. 

ابن‏مغیره مى‏گوید: به حضرت موسى الکاظم (ع) عرض کردم: معناى صلوه خداوند و صلوه فرشتگان و صلوه مومنین چیست؟ فرمود: 

«صلوه خداوند» رحمت است، و «صلوه فرشتگان» تنزیهى است از آنان نسبت به آن حضرت، و «صلوه مومنین» دعاى آنهاست درباره‏ى پیمبر گرامى (ص). 

حضرت على بن موسى الرضا علیهماالسلام در مجلس مامون حاضر بود و جماعتى از علماى عراق و خراسان نیز حضور داشتند. مامون متوجه علماى مجلس شد و از آنان سئوال کرد درباره‏ى این آیه: 

ثم اورثنا الکتاب الذین اصطفینا من عبادنا. 

مراد خداوند از گزیدگانى که در این آیه فرموده، کیان‏اند؟ علماى محضر گفتند: مراد بارى تعالى تمام امت اسلام است. مامون از امام رضا (ع) سئوال کرد. حضرت فرمود: من گفته‏ى اینان را نمى‏گویم، اراده‏ى خداوند در این آیه «عترت طاهره» است، و سپس توضیح داد. آنگاه در مجلس، بحث عترت و آل طرح شد و امام ( ع) با ذکر آیاتى متعدد، مبسوطا در این باره توضیح داد که بیانات امام (ع) در صفحات متعدد کتاب ذکر شده است. حضرت در خلال بیانات خود آیه‏ى: 

ان الله و ملائکته یصلون على النبى 

را قرائت نمود و از پى آن، حدیثى را نقل فرمود: 

قالوا یا رسول‏الله! قد عرفنا التسلیم علیک، فکیف الصلوه علیک؟ فقال تقولون: اللهم صل على محمد و آله کما صلیت على ابراهیم و على آل ابراهیم، انک حمید مجید، فهل بینکم، معاشر الناس!، فى هذا خلاف؟ فقالوا: لا. فقال المامون: هذا مما لا خلاف فیه اصلا و علیه اجماع الامه. 

جمعى شرفیاب محضر حضرت شده، عرض کردند: سلام بر 

شما را دانستیم، صلوات بر شما چگونه است؟ فرمود: مى‏گویید: بار الها! درود فرست بر محمد و آل محمد همانطور که درود فرستادى بر ابراهیم و بر آل ابراهیم، چه تو ستایش شده‏ى با عظمتى. آنگاه حضرت فرمود: آیا بین شما و مردم در چگونگى این صلوات اختلافى وجود دارد؟ عرض کردند: نه. سپس مامون گفت: این صلوات از جمله امورى است که اصلا در آن اختلافى نیست و مجمع علیه امت است. 

قال المامون: فهل عندک فى الال شى‏ء اوضح من هذا فى القرآن؟ فقال ابوالحسن علیه‏السلام: نعم. اخبرونى عن قول الله عز و جل: «یس، و القرآن الحکیم، انک لمن المرسلین، على صراط مستقیم.- فما عنى بقوله «یس»؟ قالت العلماء: یس، محمد صلى الله علیه و آله و سلم. لم یشک فیه احد. قال ابوالحسن علیه‏السلام: فان الله عز و جل اعطى محمدا و آل محمد من ذلک فضلا لا یبلغ احد که وصفه الا من عقله و ذلک ان الله عز و جل لم یسلم على احد الا على الانبیاء صلوات الله علیهم. فقال تبارک و تعالى: سلام على نوح فى العالمین، و قال: سلام على ابراهیم، و قال: سلام على موسى و هارون، و لم یقل: سلام على آل نوح، و لم یقل: سلام على آل ابراهیم، و لا قال: سلام على آل موسى و هارون، و قال عز و جل: سلام على آل یس، یعنى: آل محمد صلوات الله علیهم. فقال المامون: لقد علمت ان فى معدن النبوه شرح هذا و بیانه. 

مامون به امام (ع) عرض کرد: آیا نزد شما در قرآن راجع به «آل» چیزى واضحتر از آنچه فرمودید وجود دارد؟ حضرت فرمود: بلى. به من بگویید خداوند از کلمه‏ى «یس» که در قرآن شریف آورده، چه 

شخصى را قصد نموده است؟ علما گفتند: حضرت محمد صلى الله علیه و آله مقصود است و احدى در آن شک ندارد. امام (ع) فرمود: خداوند از این کلمه به محمد و آلش فضلى را اعطا فرموده که احدى به عمق آن اعطا واقف نمى‏شود، مگر کسى که تعقل نماید. سپس توضیح داد که حضرت بارى تعالى بر کسى سلام ننموده، مگر بر پیمبران، فرموده: سلام بر نوح، سلام بر ابراهیم، سلام بر موسى و هارون، و نفرموده: سلام بر آل نوح، سلام بر آل ابراهیم، سلام بر آل موسى و هارون، ولى فرموده است: «سلام على آل یس» یعنى آل محمد صلوات الله علیهم. مامون گفت: دانستم که شرح این نکته و بیان آن در معدن نبوت است. 

آن عده از علماى عراق و خراسان که در مجلس مامون بودند، به اتفاق گفتند: مقصود خداوند از «یس»، حضرت محمد (ص) است و «آل یس» را که حضرت رضا به «آل محمد» (ص) تفسیر نمود، مورد قبولشان واقع شد، و این شرح در نظر مامون که خود مرد تحصیلکرده و عالمى بود، بسى مهم تلقى گردید و آن را بیانى از معدن نبوت خواند. اما پیش از حضرت على بن موسى الرضا، حضرت امیرالمومنین علیهماالسلام این مطلب را درباره‏ى «یس» و «آل یس» فرموده بود: 

عن على علیه‏السلام قال: سمى الله تعالى النبى علیه‏السلام فى القرآن سبعه اسماء: محمد و احمد و طه و یس و المزمل و المدثر و عبدالله. 

على (ع) فرمود: خداوند، نبى اکرم را در قرآن شریف به هفت اسم نامیده و آن اسماء را در متن حدیث بیان نمود: 

عن على علیه‏السلام فى قوله عز و جل: «سلام على آل یس» قال: یس محمد صلى الله علیه و آله و نحن آل یس. 

على (ع) در بیان کلام الهى «سلام على آل یس» فرمود: حضرت محمد (ص)، یس است و ما آل یس. 

عن ابن‏عباس فى قوله عز و جل: «سلام على آل یس» قال: على آل محمد علیهم‏السلام. 

ابن‏عباس در تفسیر آیه‏ى «سلام على آل یس» گفته است: مراد آل محمد علیهم‏السلام‏اند. 

در تفاسیر خاصه و عامه راجع به معناى «یس» علاوه بر نام حضرت محمد صلى الله علیه و آله، کلمات دیگرى ذکر شده: «یا انسان»، «یا رجل»، و در تفسیر تبیان و مجمع‏البیان آمده: 

و قیل معناه: «یا سید الاولین و الاخرین». 

به هر صورت، مقصود از «یس» نبى اکرم (ص) است با هر لغتى که بگوییم و شاهد روشن آن، کلمات بعد از یس است. خداوند مى‏فرماید: 

یس. و القرآن الحکیم. انک لمن المرسلین. على صراط مستقیم. 

قسم به قرآن کریم، که تو از رسولان الهى هستى. بر صراط مستقیم. 

مخاطب در آیه، پیمبر گرامى اسلام (ص) است و دعوتش بر راه حق و صواب. 

عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: «یس» اسم رسول‏الله صلى الله علیه و آله و الدلیل على ذلک قوله: «انک لمن المرسلین. على صراط 

مستقیم.» 

امام صادق (ع) فرمود: «یس» اسم پیغمبر اکرم (ص) است و دلیل این سخن در کلام بعد خداوند آمده که: «تو از جمله‏ى پیمبران هستى. و به مردم راه واضح و مستقیم را ارائه مى‏نمایى.» 

مامون و عده‏اى از علما و رجال دولت عباسى در باطن مخالف على بن موسى الرضا (ع) بودند و کوشش داشتند تا از سخنان آن حضرت خرده‏اى بگیرند و آن را برملا کنند. اما امام (ع) در مجلس مامون با حضور علما، آیه را «آل یس» قرائت نمود و فرمود: مقصود، آل رسول اکرم (ص) است، نه تنها کسى در مجلس اعتراض ننمود، بلکه مامون آن بیان را از معدن نبوت خواند. ولى بعد از آنکه بغضها نسبت به اهل‏بیت افزایش یافت، قرائت «ال یاسین» شایع شد و قرآنها را «ال یاسین» نوشتند و قرائت «آل یاسین» و معنى واقعیش را نادیده گرفتند و حتى درباره‏ى آن سخنانى ساختند، از آن جمله زمخشرى گفت: 

و من قرا على «آل یاسین» فعلى ان «یاسین» اسم ابى‏الیاس اضیف الیه الال. 

کسى که «آل یاسین» قرائت نموده، بر این اساس است که «یاسین» نام پدر الیاس است که بر آن کلمه‏ى «آل» افزوده شده است. 

به آقاى زمخشرى باید گفت که ابن‏عباس خود از مفسرین قرآن و از کسانى است که بعضى از قراء، قرائت خود را بر وى عرضه نموده و از او روایت کرده‏اند، «آل یاسین» خوانده و گفته: مقصود، آل محمد (ص) است. 

قال ابن‏عباس: «آل یاسین» آل محمد صلى الله علیه و آله و «یاسین» اسم من اسمائه. 

ابن‏عباس گفته: «آل یاسین» آل محمد (ص) است و «یاسین» یکى از اسماء رسول اکرم (ص) مى‏باشد. 

اینک به اصل بحث که صلوه حضرت بارى تعالى و ملائکه است، بر مى‏گردیم. قرآن شریف درباره‏ى رسول اکرم (ص) فرمود:  ان الله و ملائکته یصلون على النبى.  خداوند به پیمبرش رحمت مى‏فرستد و فرشتگان او را تنزیه مى‏کنند. 

و درباره‏ى مومنین فرموده است:  هو الذى یصلى علیکم و ملائکته لیخرجکم من الظلمات الى النور و کان بالمومنین رحیما.  خداوند، اهل ایمان را مخاطب ساخته و فرموده: اوست که بر شما رحمت مى‏فرستد و فرشتگانش درباره‏ى شما دعا مى‏کنند تا از تیرگیها و ظلمات جهل بیرونتان برند و به محیط نورانى علم و آگاهى منتقلتان نمایند که خداوند نسبت به اهل ایمان مهربان است.