خلاصه، ایام مهلت حضرت بارى تعالى براى کسانى که به او ایمان دارند بسیار مغتنم است و همه‏ى آنان مى‏توانند از این مهلت گرانقدر به نفع انسانیت و تعالى معنوى خویش استفاده نمایند.اما بهره‏گیرى مردم به اعتبار تفاوت ایمان و چگونگى اعمالشان متفاوت است.بعضى براى جبران لغزشهاى گذشته‏ى خویش متوجه پروردگار مى‏شوند و با حال تضرع و زبان استغفار از پیشگاه او درخواست عفو و بخشش مى‏نمایند.بعضى که بالنسبه صحیح‏العمل و درستکار بوده‏اند، به پیروى از اولیاى دین، هر روز مکرر استغفار مى‏کنند، ولى قسمت اعظم اوقات مهلتشان در مباحات و اعمالى که فاقد ارزش معنوى و روحانى است مى‏گذرد.اما امام سجاد (ع) در جمله‏ى دعاى مورد بحث امروز، از پیشگاه خداوند درخواست مى‏نماید که موجباتى را فراهم آورد تا اوقات مهلتش در طاعت ذات اقدس الهى مصروف گردد. و استعملنى بطاعتک فى ایام المهله.

بار الها! در ایام عمر که مهلت خودسازى و نیل به کمال انسانى است، مرا به طاعت و فرمانبرى ذات اقدست وادار ساز.

در آغاز سخن به عرض رسید که «مهلت» در لغت عرب به معناى «مدارا و رفق» است و چون رفق از صفات حمیده‏ى انسان است و رعایت آن در روابط اجتماعى بسیار سودمند و مفید است، بر آن شدم  که نیمه‏ى اول بحث را به «مهلت» اختصاص دهم و در نیمه‏ى دوم مطالبى را با استفاده از روایات درباره‏ى ارزش «مدارا» و آثار اجتماعى آن به عرض شنوندگان محترم برسانم.

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: امرنى ربى بمداراه الناس کما امرنى باداء الفرائض.

رسول اکرم (ص) فرمود: پروردگارم مداراى با مردم را به من امر نمود، همانطور که به اداى فرایض مامورم فرمود. از این روایت استفاده مى‏شود که مداراى با مردم در تبلیغ اسلام همان اندازه مهم است که اداى فرایض اسلامى در قوام دین اهمیت دارد، با ترک واجبات، اسلام به ضعف مى‏گراید و با ترک مدارا، تبلیغ دین از پیشروى و گسترش بازمى‏ماند.

و عنه صلى الله علیه و آله: ما وضع الرفق على شى‏ء الا زانه و لا وضع الخرق على شى‏ء الا شانه، فمن اعطى الرفق اعطى خیر الدنیا و الاخره، و من حرمه حرم خیر الدنیا و الاخره.

و نیز فرموده است: رفق و مدارا در چیزى قرار داده نمى‏شود، مگر آن را زینت مى‏دهد و خشونت و تندى بر چیزى قرار داده نمى‏شود، مگر آن را زشت مى‏کند، پس اگر به کسى رفق و مدارا عطا شود، خیر دنیا و آخرت به وى عطا شده است و کسى که از مدارا محروم باشد، از خیر دنیا و آخرت محروم خواهد بود. عن موسى الکاظم علیه‏السلام قال: یا هشام! علیک بالرفق فان الرفق یمن و الخرق شوم.ان الرفق و البر و حسن الخلق یعمر الدیار و یزید فى الرزق. امام کاظم (ع) به هشام فرمود: بر تو باد به رفق و مدارا که رفق مبارک است و خشونت شوم.مدارا و نیکوکارى و حسن خلق، شهرها را آباد مى‏کند و ارزاق را افزایش مى‏دهد.

عن على علیه‏السلام قال: الرفق ییسر الصعاب و یسهل شدید الاسباب. على (ع) فرموده: رفق و مدارا مشکلات را سهل مى‏کند و اسباب و وسایل سخت را آسان مى‏سازد.

مدارا نمودن و ارفاق کردن از صفات حمیده و خصال پسندیده است.تمام مسلمانان بالاخص کارمندان دولت اسلام و همچنین کسانى که در پاره‏اى از امور مرجع مردم‏اند کوشش کنند تا خود را به این خلق شریف متخلق سازند و ضمنا بدانند که رسول گرامى اسلام (ص) از پیشگاه الهى درخواست نموده به مداراکنندگان ارفاق کند و به کسانى که سخت مى‏گیرند سختگیر باشد.

عن رسول‏الله صلى الله علیه و آله قال: الرفق راس الحکمه.اللهم من ولى شیئا من امور امتى فرفق بهم فارفق به و من شق علیهم فاشقق علیه. پیغمبر اکرم (ص) فرمود: مدارا و رفق سرآمد اعمال حکیمانه است.سپس در مقام دعا به پیشگاه الهى عرض کرد: بار الها! کسى که کارى از کارهاى امت مرا عهده‏دار مى‏شود و به آنان ارفاق مى‏نماید، تو نیز به وى ارفاق نما، و آن کس که سخت مى‏گیرد و مردم را به مشقت مى‏اندازد تو نیز بر او سخت بگیر.

عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: ان الله تعالى رفیق یحب الرفق و یعطى  على الرفق ما لا یعطى على العنف. امام صادق (ع) فرمود: خداوند به بندگان مدارا مى‏کند و مداراکنندگان را دوست دارد، به عمل آمیخته به رفق و مدارا پاداش مى‏دهد که به کار فاقد مدارا آن اجر را اعطا نمى‏نماید.

روایاتى که درباره‏ى رفق و مدارا مذکور افتاد، ناظر به شان اخلاقى اسلام و حسن معاشرت اجتماعى مسلمین با یکدیگر است.ولى مقررات قانونى اسلام در پاره‏اى موارد مدارا نمودن و مهلت دادن را به عنوان حکم دینى در برنامه‏ى قضاى اسلام آورده و قضات شرع مکلف‏اند آن ارفاق را رعایت نمایند.مدیونى که تمکن مالى دارد و مى‏تواند دین عاجل خود را بپردازد، اگر از پرداخت خوددارى نماید، دائن مى‏تواند از قاضى شرع زندانى شدنش را درخواست کند.اما در موردى که مدیون معسر و تهیدست است و قادر نیست دین خود را پرداخت کند، دائن مکلف است با او مدارا کند و به وى مهلت بدهد تا متمکن شود و بدهى خویش را پرداخت نماید و این حکم در صریح قرآن شریف آمده است. و ان کان ذو عسره فنظره الى میسره و ان تصدقوا خیر لکم ان کنتم تعلمون.

در صورتى که مدیون شما در عسر است و نمى‏تواند دین خویش را بپردازد، به او مهلت دهید تا مالى به دست آورد و اگر در اوقات تهیدستى طلب خود را به نام صدقه به او ببخشید، براى شما بهتر است اگر به عمق عمل شریف و مقدس خود آگاه باشید.

در اسلام به موازات وضع قوانین عادلانه براى اداره‏ى امور  اجتماع، از معنویات و ایمان مردم نیز در حل مشکلات مستضعفین استفاده شده است.اولیاى گرامى اسلام، مسلمانان را به رحمت واسعه‏ى الهى امیدوار مى‏ساختند و به گذشتهاى مالى نسبت به تهیدستان تشویق مى‏نمودند.با مهلت گرفتن یا چشم‏پوشى از اصل طلب، خاطر پریشان مدیون بینوا را آرام مى‏ساختند. عن الصادق علیه‏السلام قال: صعد رسول‏الله صلى الله علیه و آله المنبر ذات یوم.فحمد الله و اثنى علیه و صلى على انبیائه ثم قال: ایها الناس! لیبلغ الشاهد منکم الغائب، الا ومن انظر منکم معسرا کان له على الله فى کل یوم صدقه بمثل ماله حتى یستوفیه. امام صادق (ع) فرمود: روزى رسول اکرم صلى الله علیه و آله منبر رفت.خداى را حمد و ثنا گفت و بر پیمبران او درود فرستاد.سپس فرمود: حاضرین به غائبین ابلاغ کنند: آگاه باشید هر کسى معسرى را که قدرت پرداخت بدهى خود را ندارد مهلت دهد، خداوند هر روز به مقدار طلبى که دارد، به او اجر صدقه مى‏دهد تا وقتى طلب خویش را دریافت نماید.

در حدیث دیگر آمده که رسول اکرم (ص) دو نفر را دید که یکى دیگرى را گرفته و رها نمى‏کند.حضرت نزدیک آمد و از وضعشان سئوال نمود.یکى از آن دو گفت: از این مرد طلب دارم، مطالبه مى‏کنم.حضرت به آن دیگرى توجه فرمود که چه مى‏گوید.

فقال الاخر یا نبى الله! له على حق و انا معسر و لا و الله ما عندى.فقال رسول‏الله صلى الله علیه و آله: من اراد ان یظله الله من فوح جهنم یوم لاظل الا ظله فلینظر معسرا او لیدع له.فقال الرجل عند  ذلک: قد وهبت لک ثلثا و اخرتک بثلث الى سنه و تعطینى ثلثا.فقال النبى (ص): ما احسن هذا. آن دیگرى گفت: اى نبى خدا! او بر من حق دارد، اما من معسرم، به خدا قسم چیزى ندارم.حضرت فرمود: اگر کسى بخواهد خداوند در قیامت او را از حرارت شدید دوزخ در سایه‏ى خود قرار دهد روزى که جز سایه‏ى او سایه‏اى نیست، معسرى را مهلت دهد یا از طلب خود بگذرد.در این موقع طلبکار گفت: من یک سوم طلبم را به تو بخشیدم و یک سوم را تا یک سال مهلت مى‏دهم و یک سوم را به من بپرداز.رسول اکرم (ص) فرمود: چه عمل خوبى را انجام داد! 

طلبکارى که به مقروض تهیدست خود فشار مى‏آورد و از او مطالبه‏ى طلب مى‏کند، نفعى عایدش نمى‏شود، فقط مى‏تواند با عمل نارواى خود او را در جامعه تحقیر کند و آبرویش را ببرد.ولى اگر طبق دستور شرع مقدس طلب خود را به او ببخشد یا لااقل به وى فشار نیاورد، به موجب روایات، گناهان بخشنده یا مهلت دهنده در قیامت مشمول عفو الهى مى‏شود و از عذاب خداوند رهایى مى‏یابد. عن النبى صلى الله علیه و آله انه قال: حوسب رجل ممن کان قبلکم فلم یجد له من الخیر شى‏ء الا انه کان رجلا موسرا و کان یخالط الناس و کان یامر غلمانه ان یتجاوزوا عن المعسر.فقال الله تبارک و تعالى: نحن احق بذلک منه، تجاوزوا عنه. رسول اکرم (ص) فرمود: مردى قبل از شما مورد محاسبه‏ى بارى تعالى قرار گرفت.حسابرسان در کارهایش عمل خیرى نیافتند جز آنکه او شخص متمکنى بود و با مردم آمیزش معاملاتى داشت، به  تحصیلداران خود که طلبهاى او را وصول مى‏نمودند دستور داده بود که اگر بین مدیونهاى من کسى را یافتید که معسر است و قدرت پرداخت ندارد، از او بگذرید و مطالبه‏ى طلب ننمایید.خداوند در موقع رسیدگى به حساب وى فرمود: من از او به گذشت شایسته‏ترم، از وى بگذرید. حذیفه‏ى یمانى درباره‏ى ارفاق با مدیون معسر مطلبى را به این مضمون از رسول اکرم (ص) شنیده و به زبان خود نقل کرده است:  اذا کان یوم القیامه یوتى بعبد فیقول: اللهم انى لا اعلم فى حیاتى عملا غیر انک و هبتنى فى الدنیا مالا فکنت اعین به الفقراء.فاذا لم یکن عندهم ما یقضون به لم اعسر علیهم.فیقول الله تبارک و تعالى: انا اولى باعانتک، فانک ملهوف فتجاوزوا عن عبدى.قال ابومسعود الانصارى: اشهد ان حذیفه سمع هذا من رسول‏الله صلى الله علیه و آله. چون روز قیامت فرارسد، بنده‏اى را به محکمه‏ى عدل الهى مى‏آورند.عرض مى‏کند: بار الها! من از زندگى دنیا عمل خوبى براى خود نمى‏دانم جز آنکه تو به من مال اعطا فرمودى و من به افراد بى‏بضاعت قرض مى‏دادم و چون موقع پرداخت فرامى‏رسید، اگر متوجه مى‏شدم قدرت مالى ندارند و نمى‏توانند دین خویش را ادا کنند، به آنان فشار نمى‏آوردم.خداوند مى‏فرماید: من به کمک و یاریت اولى هستم، تو مال از دست داده و شایسته‏ى حمایتى، از بنده‏ى من بگذرید.ابومسعود انصارى مى‏گوید: شهادت مى‏دهم که حذیفه این سخنان را از رسول اکرم (ص) شنیده است. نتیجه آنکه خداوند در دنیا به بندگان خود ارفاق نموده و مهلت  داده است تا در پرتو سعى و عمل، موجباتى را فراهم آورند که به سعادت ابدى و کمال واقعى نایل آیند.در تعالیم اخلاقى اسلام مداراى با مردم از صفات حمیده شناخته شده است و به شرحى که توضیح داده شد، اولیاى گرامى دین ضمن روایات متعددى، اکیدا آن را به پیروان خود توصیه نموده‏اند.ولى درباره‏ى مهلت دادن به مومنى که مدیون است و معسر و همچنین راجع به بخشیدن دین او، در احادیث اهل‏بیت علیهم‏السلام تاکید بسیار شده و این عمل از نظر اولیاى الهى آنقدر مهم است که مى‏تواند عامل خود را در عرصه‏ى قیامت مشمول رحمت بارى تعالى نماید، به طورى که گناهانش بخشیده شود و از عذاب الهى رهایى یابد.شنوندگان محترم این مهم را به خاطر بسپارند که اگر مرد باایمان معسرى مدیون آنهاست، به وى مهلت بدهند، یا از طلب خود چشم بپوشند و بپرهیزند از اینکه در حضور مردم مورد اهانتش قرار دهند و موجبات ایذاء و تحقیرش را فراهم آورند و این روایت را همواره به خاطر داشته باشند:  عن هشام بن سالم قال سمعت اباعبدالله علیه‏السلام یقول: قال الله عز و جل: لیاذن بحرب منى من اذى عبدى المومن ولیامن غضبى من اکرم عبدى المومن. هشام بن سالم مى‏گوید: شنیدم که حضرت صادق (ع) مى‏گفت که خداوند فرموده: البته به من اعلان جنگ نموده آن کس که بنده‏ى مومن مرا اذیت کند و البته از غضب من در ایمنى است کسى که بنده‏ى مومن مرا اکرام نماید.