شرح دعای مکارم الاخلاق(168 )
امام سجاد علیهالسلام در جملهى اول دعاى مورد بحث امروز به پیشگاه الهى عرض مىکند: و سهل الى بلوغ رضاک سبلى. بار الها! راههاى مرا براى وصول به رضا و خشنودیت آسان فرما. حضرت على بن الحسین علیهماالسلام در جملهى دوم دعا عرض مىکند:
و حسن فى جمیع احوالى عملى. بار الها! در تمام حالاتم کارهاى مرا پسندیده و نیکو گردان.
در این قسمت از دعاى امام سجاد (ع)، دو کلمه آمده است: یکى «عمل» و آن دیگر «نیکو بودن عمل». مىتوان گفت: شجرهى طیبهى اسلام داراى سه شاخهى اصلى و اساسى است: عقاید و اخلاق و احکام.
قسمت اعظم اخلاق و احکام در اعمال مردم پیاده مىشود. قرآن شریف و احادیث اولیاى دین از اعمال صالحه سخن بسیار گفتهاند و در روایات متعددى عمل به جوارح در کنار عقد قلب و اقرار به زبان، از ارکان ایمان به حساب آمده است.
قال امیرالمومنین علیهالسلام: سالت النبى صلى الله علیه و آله عن الایمان، قال تصدیق بالقلب و اقرار باللسان و عمل بالارکان.
على (ع) فرمود: از رسول اکرم (ص) پرسیدم: ایمان چیست؟ فرمود: تصدیق به قلب، اقرار به زبان، و عمل به جوارح.
اهمیت عمل و به کار بستن تعالیم الهى در دار دنیا، از این عبارت کوتاه بخوبى روشن مىشود. قال على علیهالسلام لرجل ساله ان یعظه: لا تکن ممن یرجو الاخره بغیر العمل.
مردى از على (ع) درخواست موعظه نمود. حضرت به وى فرمود: از آن گروه مباش که بدون عمل امید سعادت عالم آخرت را در سر مىپرورند.
البته مقصود از عمل، کارهاى شایسته و اعمال صالحهاى است که مرضى شرع مقدس و مقبول حضرت بارى تعالى است، نه هر عمل به هر انگیزهاى که واقع شود، چه بسیار کارهاى بظاهر خوبى را کسانى انجام مىدهند، ولى محرکشان در آن اعمال ایمان به خدا و خشنودى بارى تعالى نبوده، بلکه عوامل دیگرى آنان را به این کارها واداشته است. حضرت زینالعابدین (ع) در یک روایت مبسوط، بعضى از آن انگیزهها را ذکر فرموده و به پیروان خود هشدار داده که اغفال نشوند و فریب این گروه را نخورند.
قال على بن الحسین علیهماالسلام: اذا رایتم الرجل قد حسن سمته و هدیه و تماوت فى منطقه و تخاضع فى حرکاته فرویدا لا یغرنکم فما اکثر من یعجزه تناول الدنیا و زکوب الحرام من حال ضعف نیته و مهانته و جبن قلبه فنصب الدین فخا لها فهو لا یزال یختل الناس بظاهره فان تمکن من حرام اقتحمه. حضرت على بن الحسین علیهماالسلام فرمود: وقتى مردى را دیدید که هیئت و روش حرکتش از نظر دینى نیکوست، نرم سخن مىگوید و حرکاتى خاضعانه دارد، در قضاوت آرام باشید، عمل او مغرورتان ننماید، چه بسا کسى که دست یافتن به دنیا و قبضه کردن حرام او را عاجز مىکند، زیرا نیتى ضعیف و پست دارد و قلبى ترسو، از این رو دین را دام خود قرار داده تا مردم را با ظاهر خویش فریب دهد و اگر به حرامى دسترسى پیدا کند به آن یورش مىبرد.
و اذا وجدتموه یعف عن المال الحرام فرویدا، لا یغرکم فان شهوات الخلق مختلفه، فما اکثر من ینبو عن المال الحرام و ان کثر و یحمل نفسه على شوهاء قبیحه فیاتى منها محرما.
وقتى شما او را یافتید که از مال حرام پرهیز دارد، در قضاوت
آرام باشید، عمل او شما را مغرور نکند زیرا شهوات مردم مختلف و متفاوت است چه بسا کسى که از مال حرام اجتناب مىکند گرچه آن مال بسیار باشد، ولى در شهوت جنسى عفت ندارد و با زنى گرچه صورتش زشت باشد به حرام مىآمیزد.
فاذا رایتموه فرویدا لا یغرکم حتى تنظروا ما عقده عقله فما اکثر من ترک ذلک اجمع ثم لا یرجع الى عقل متین، فیکون ما یفسده بجهله اکثر مما یصلحه بعقله.
وقتى او را دیدید که از عمل جنسى حرام نیز اجتناب مىکند، در قضاوت آرام باشید، عملش شما را مغرور نکند تا آنکه ببینید عقلش تا چه حد پایبند اوست، چه بسا کسى که همهى آنچه را مذکور افتاد ترک مىگوید، ولى به عقل واقعبین و محکم مراجعه نمىکند، در نتیجه به مقدارى که جهل مایهى فسادش مىشود، عقلش او را به راه صلاح و فلاح سوق نمىدهد، فاذا وجدتم عقله متینا فرویدا، لا یغرکم حتى تنظروا امع هواه یکون على عقله ام یکون مع عقله على هواه و کیف مجبته للریاسات الباطله و زهده فیها. فان فى الناس من خسر الدنیا و الاخره و یترک الدنیا للدنیا و یرى ان لذه الریاسه الباطله افضل من ریاسه الاموال و النعم المباحه المحلله و یترک ذلک اجمع طلبا للریاسه.
اگر عقل او را متین و محکم یافتید آرام باشید، در قضاوت عجله نکنید و مغرور نشوید تا آنکه ببینید آیا با نیروى هواى نفس بر ضد عقل خویش است یا آنکه با نیروى عقل، هواى نفس خود را واپس مىزند. نظر کنید محبت او نسبت به ریاستهاى باطل چگونه است و تا چه حد به آن بىاعتناست، چه آنکه بین مردم یافت مىشود کسى که دنیا و آخرتش در زیان و ضرر مىگذرد، دنیا را براى دنیا ترک مىگوید و به نظرش مىرسد لذت ریاست باطل از ریاست بر اموال و دیگر نعمتهاى مباح افضل و برتر است، از این رو همهى آنها را ترک مىگوید براى نیل به ریاست.
نتیجه آنکه ممکن است مردم اعمال بسیارى را که به ظاهر پسندیده و نیکوست انجام دهند، اما انگیزهى درونى و نیت باطنى آنان در آن کارها هواى نفس و اقناع تمنیات حیوانى خودشان باشد و کمترین توجهى به قرب الهى و خلوص نیت نداشته باشند. این قبیل اعمال نه تنها ارزش معنوى در پیشگاه الهى ندارد، بلکه زمینهى ریاکارى و سوءنیت را در نهاد عاملین آنها تقویت مىکند و به مسیر نادرستى و انحرافشان سوق مىدهد. اما کار پسندیده و خوب در اسلام آن عملى است که اولا بر اساس علم صورت پذیرد و ثانیا انجام دهنده داراى قصد قربت باشد و ثالثا بتواند تا آخر عمر، عمل پاک خود را از خطرات گوناگون محافظت کند و آن را به سلامت از مرز دنیا بگذراند و این مراحل که ذکر شد، ضمن حدیثى آمده است: عن امیرالمومنین علیهالسلام قال: الدنیا کلها جهل الا مواضع العلم و العلم کله حجه الا ما عمل به و العمل کله ریاء الا ما کان مخلصا و الاخلاص على خطر حتى ینظر العبد بما یختم له. امیرالمومنین (ع) فرمود: آدمى که در این جهان قدم مىگذارد، تمام دنیا براى او جهل و نادانى است مگر چیزهایى را که تدریجا فرامىگیرد و از آنها آگاه مىشود. و تمام علمهایى که آموخته براى او نزد 234 P] بارى تعالى حجت است، مگر علمى که طبق آن عمل نموده باشد و تمام اعمالش ریاکارى و خودنمایى است، مگر کارهایى که خالصانه انجام یافته است، و اخلاص و صفاى ضمیر در معرض خطر است تا آنکه بندهى مخلص ببیند پایان کارش چگونه است و عمرش با چه وضعى پایان مىیابد.
قرآن شریف، حسن عمل را مادهى اختبار و آزمایش مردم معرفى نموده و فرموده است: الذى خلق الموت و الحیوه لیبلوکم ایکم احسن عملا. این خداوند تواناست که مرگ و حیات را آفریده تا شما را آزمایش کند و معلوم نماید کدام یک از حسن عمل و درستکارى برخوردارید. قال ابوقتاده سالت النبى صلى الله علیه و آله عن قوله تعالى: «ایکم احسن عملا» ما عنى به؟ قال یقول: ایکم احسن عقلا. ثم قال اتمکم عقلا و اشدکم لله خوفا و احسنکم فیما امر الله به و نهى عنه نظرا و ان کان اقلکم تطوعا. ابوقتاده مىگوید: از رسول اکرم (ص) سئوال کردم اینکه خداوند فرموده: شما را آزمایش کنم تا معلوم شود کدام یک در عمل نیکوکارترید، مقصود حضرت بارى تعالى کیاناند؟ در پاسخ فرمود: یعنى کدامیک از جهت عقل نیکوترید، سپس توضیح داد عقلتان کاملتر، خوفتان از خداوند شدیدتر و دقت نظرتان در اوامر و نواهى حضرت حق نیکوتر، گرچه مقدار عملتان کمتر باشد.
عن ابیعبدالله علیهالسلام قال: لیس یعنى اکثر عملا و لکن اصوبکم
عملا و انما الاصابه خشیه الله و النیه الصادقه.
امام صادق (ع) در تفسیر این آیه فرموده است: خداوند کثرت عمل را از این آیه اراده ندارد، بلکه مقصود بارى تعالى عمل صواب و طبق واقع است و اصابت در عمل، ترس از خداوند و نیت پاک و صادق است.
خداوند را صادقانه و با خلوص نیت عبادت نمودن آنقدر در شرع اسلام اهمیت دارد که بندهى موحد با اداى دو رکعت نماز براى خداوند، مشمول فضل الهى مىگردد و بهشتى مىشود.
قال الصادق علیهالسلام: ان ربکم لرحیم یشکر القلیل، ان العبد لیصلى رکعتین یرید بها وجه الله فیدخله الله به الجنه.
امام صادق (ع) فرمود: پروردگار شما مهربان است، در مقابل عمل قلیل پاداشى بزرگ مرحمت مىنماید، بندهى او با خلوص نیت دو رکعت نماز مىخواند و خداوند اجرش را جنت خلد قرار مىدهد و او را به بهشت مىبرد.
مشکل بزرگى که در زمینهى عبادت خالص و عمل صالح وجود دارد، نگاهدارى و حفاظت آن از آفتهاى گوناگون است. چه بسیار اعمال خوبى را بندگان خدا انجام مىدهند، ولى از پى آن اعمال، مرتکب گناهانى مىشوند و در نتیجه کارهاى خوبشان مردود درگاه بارى تعالى مىگردد و بدبختانه بسیارى از کارهاى خوب مردم با این وضع ناگوار مواجه مىشود.
عن ابیعبدالله علیهالسلام قال: لو نظروا الى مردود الاعمال من الله عز و جل لقالوا ما یتقبل الله من احد عملا.
امام صادق (ع) فرمود: اگر مردم مىدیدند اعمالى را که مردود درگاه بارى تعالى گردیده است، با خود مىگفتند: گویى هیچ عملى مورد قبول بارى تعالى واقع نمىشود.
براى آنکه پیروان اسلام همواره متوجه خطر مردود شدن اعمال صالحهى خود باشند، اولیاى دین ضمن سخنان خویش این مهم را خاطرنشان فرمودهاند.
عن ابیجعفر علیهالسلام قال: الابقاء على العمل اشد من العمل.
امام باقر علیهالسلام فرمود: نگاه داشتن عمل خوب سختتر از بجا آوردن آن عمل است.
براى آنکه کارهاى خوب افراد باایمان محفوظ بماند و در پیشگاه حضرت بارى تعالى مقبول افتد، باید صاحبان عمل صالح مجاهده کنند و با سعى و کوشش خویشتن را به پارهاى از ملکات حمیده و صفات پسندیده که مبین ارزشهاى ایمانى و انسانى است متصف نمایند و در این باره روایات متعددى رسیده و در اینجا به ذکر یک حدیث اکتفا مىشود:
عن النبى صلى الله علیه و آله: قال یا على! ثلاث من لم یکن فیه لم یقم له عمل، ورع یحجزه عن معاصى الله عز و جل، و علم یرد به جهل السفیه، و عقل یدارى به الناس.
رسول اکرم (ص) به امیرالمومنین علیهماالسلام فرمود: اى على! سه چیز است که اگر در کسى نباشد، عمل خوب براى او پایدار نمىماند: اول کف نفسى است که وى را از گناه بازدارد، دوم علمى است که با آن نادانى سفیه را بگرداند، سوم عقلى است که به وسیلهى
آن در زندگى با مردم مدارا نماید.
اگر یک عمل خوب مورد قبول بارى تعالى واقع شود، به موجب روایات، عامل عمل از عذاب الهى مصونیت خواهد داشت.
عن ابیعبدالله علیهالسلام قال: من قبل الله منه صلوه واحده لم یعذبه، و من قبل منه حسنه لم یعذبه.
امام صادق (ع) فرمود: کسى که خداوند از وى یک نماز را قبول نماید، او را عذاب نمىکند، و کسى که حسنهاى از او مقبول افتد، معذب نخواهد شد.
نتیجه آنکه معیار حسن عمل این است که عبادات یا دیگر حسنات با خلوص نیت و براى خداوند صورت پذیرد و هواى نفس در آن راه نیابد و معیار ابقاى عمل این است که کار خوب، مورد قبول بارى تعالى واقع شود و عامل عمل تا پایان عمر به گونهاى قدم بردارد که مقبولیت آن همواره ادامه یابد.
عن امیرالمومنین علیهالسلام قال: کونوا على قبول العمل اشد عنایه منکم على العمل.
على (ع) فرمود: آنچنان باشید که عنایت و توجهتان به قبول عمل بیشتر از اصل عمل باشد.
امام سجاد (ع) در جملهى دوم دعاى مورد بحث امروز، به پیشگاه الهى عرض مىکند:
و حسن فى جمیع احوالى عملى.
بار الها! مرا مورد حمایت خود قرار ده و موجباتى را فراهم نما که در تمام احوال، اعمالم نیکو و پسندیده باشد.
حسن عمل در طول زندگى آنقدر مهم است که امام (ع) براى نیل به آن از ذات اقدس الهى استمداد مىنماید.
نکتهى جالب در کلام امام زینالعابدین (ع) این است که درخواست مىنماید: بار الها! در همهى احوال مرا از حسن عمل برخوردار فرما.
این درخواست امام سجاد (ع) براى همهى مردم درس آموزندهاى است، زیرا انسانها تحت تاثیر حالات مختلف خویشتن قرار مىگیرند و در چگونگى اعمالشان اثر مىگذارد. گفتار و رفتار مردم در حال سلامت و مرض، خشم و شادى، گرسنگى و سیرى، غنا و فقر، پیروزى و شکست، و دیگر حالات یکسان نیست. براى مصون ماندن از خطرات در حالات مختلف باید از خداوند استمداد نماییم و از او بخواهیم ما را یارى فرماید تا از راه حسن عمل خارج نشویم و به انحراف گرایش نیابیم.
