1. فَأَمّا حَقّ اللّهِ الْأَکْبَرُ فَإِنّکَ تَعْبُدُهُ لَا تُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ بِإِخْلَاصٍ جَعَلَ لَکَ عَلَى نَفْسِهِ أَنْ یَکْفِیَکَ أَمْرَ الدّنْیَا وَ الآْخِرَةِ وَ یَحْفَظَ لَکَ مَا تُحِبّ مِنْهَا .1. اما بزرگترین حق خدا این است که او را بپرستى و چیزى را با او شریک ندانى که چون با پاکدلى چنین کردى خدا بر عهده گرفته است که کار دنیا و آخرتت را خود کفایت کند و آنچه از آن (دو؛ دنیا و آخرت) بخواهى برایت نگه دارد. (و تامین کند).
2. وَ أَمّا حَقّ نَفْسِکَ عَلَیْکَ فَأَنْ تَسْتَوْفِیَهَا فِی طَاعَةِ اللّهِ فَتُؤَدّیَ إِلَى لِسَانِکَ حَقّهُ وَ إِلَى سَمْعِکَ حَقّهُ وَ إِلَى بَصَرِکَ حَقّهُ وَ إِلَى یَدِکَ حَقّهَا وَ إِلَى رِجْلِکَ حَقّهَا وَ إِلَى بَطْنِکَ حَقّهُ وَ إِلَى فَرْجِکَ حَقّهُ وَ تَسْتَعِینَ بِاللّهِ عَلَى ذَلِکَ 2. و اما حق نفس خودت بر تو این است که او را به تمامى به فرمانبردارى خدا گمارى و به زبانت، حقش را بپردازى و به گوش خود، حقش را (بدهى) و به چشمت، حقش را (بسیارى) و به دستت، حقش را (واگذارى) و به پایت، حقش را (بدهى) و به شکمت، حقش را(برسانى) و به عورتت، حقش را بپردازى و بر این (اداى حق) از خدا یارى جویى.
3. وَ أَمّا حَقّ اللّسَانِ فَإِکْرَامُهُ عَنِ الْخَنَا وَ تَعْوِیدُهُ عَلَى الْخَیْرِ وَ حَمْلُهُ عَلَى الْأَدَبِ- وَ إِجْمَامُهُ إِلّا لِمَوْضِعِ الْحَاجَةِ وَ الْمَنْفَعَةِ لِلدّینِ وَ الدّنْیَا وَ إِعْفَاؤُهُ عَنِ الْفُضُولِ الشّنِعَةِ الْقَلِیلَةِ الْفَائِدَةِ الّتِی لَا یُؤْمَنُ ضَرَرُهَا مَعَ قِلّةِ عَائِدَتِهَا وَ یُعَدّ شَاهِدَ الْعَقْلِ وَ الدّلِیلَ عَلَیْهِ وَ تَزَیّنُ الْعَاقِلِ بِعَقْلِهِ حُسْنُ سِیرَتِهِ فِی لِسَانِهِ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ الْعَلِیّ الْعَظِیمِ .3. و اما حق زبان این است که آن را از دشنامگویى گرامىتر دارى و به نکو گفتارى عادتش دهى و بر ادب وادارش کنى و در کامش نگهدارى مگر به جاى نیاز و سودبخشى براى دین و دنیا، و آن را از زیاده گویى مبتذل کم فایده که با کم سودیش از زیانش نیز ایمنى نیست، باز دارى، (زبان) گواه خرد و دلیل بر آن است و آراستگى خردمند به خرد خوشرفتارى او در حق زبان خود(1) باشد. و لا قوه الا بالله العلى العظیم (هیچ نیرویى جز به خداوند والاى بزرگ نیست.) 4. وَ أَمّا حَقّ السّمْعِ فَتَنْزِیهُهُ عَنْ أَنْ تَجْعَلَهُ طَرِیقاً إِلَى قَلْبِکَ إِلّا لِفُوّهَةٍ کَرِیمَةٍ تُحْدِثُ فِی قَلْبِکَ خَیْراً أَوْ تَکْسِبُ خُلُقاً کَرِیماً فَإِنّهُ بَابُ الْکَلَامِ إِلَى الْقَلْبِ یُؤَدّی إِلَیْهِ ضُرُوبُ الْمَعَانِی عَلَى مَا فِیهَا مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ . 4. و اما حق گوش این است که از هر چیز چنان پاکش دارى که آن را راهى به دل خود سازى (و آن را نگشایى) مگر براى (شنیدن) سخن خوبى که در دلت خیرى پدید آورد یا اخلاق والایى بدان کسب کنى، زیرا گوش دروازه سخن به سوى دل است که معانى گوناگونى را که متضمن خیر یا شر است به آن مىرساند. و لا قوه الا بالله. (و نیرویى جز به خدا نیست.) 5. وَ أَمّا حَقّ بَصَرِکَ فَغَضّهُ عَمّا لَا یَحِلّ لَکَ وَ تَرْکُ ابْتِذَالِهِ إِلّا لِمَوْضِعِ عِبْرَةٍ تَسْتَقْبِلُ بِهَا بَصَراً أَوْ تَسْتَفِیدُ بِهَا عِلْماً فَإِنّ الْبَصَرَ بَابُ الِاعْتِبَارِ.5. و اما حق چشمت این است که آن را از آنچه بر تو حلال نیست فرو بندى ومبتذلش نسازى (و به کارش نبرى) مگر براى جاى عبرت آموزى که دیدهات را بدان بینا کنى یا به وسیله آن از دانشى بهرهمند شوى؛ زیرا چشم دروازه عبرت آموزى است.
6. وَ أَمّا حَقّ رِجْلَیْکَ فَأَنْ لَا تَمْشِیَ بِهِمَا إِلَى مَا لَا یَحِلّ لَکَ وَ لَا تَجْعَلَهُمَا مَطِیّتَکَ فِی الطّرِیقِ الْمُسْتَخِفّةِ بِأَهْلِهَا فِیهَا فَإِنّهَا حَامِلَتُکَ وَ سَالِکَةٌ بِکَ مَسْلَکَ الدّینِ وَ السّبْقِ لَکَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ . 6. و اما حق دو پایت این است که با آنها جز به سوى آنچه بر تو حلال است نروى و آنها را مرکب خود در گامسپارى به راهى که خوارکننده رهسپار خویش است نسازى، زیرا پا بارکش (پیکر) توست و تو را در راه دین مىبرد و پیش مىاندازد. و لا قوه الا بالله. (و نیرویى جز به خداوند نیست.)
7. وَ أَمّا حَقّ یَدِکَ فَأَنْ لَا تَبْسُطَهَا إِلَى مَا لَا یَحِلّ لَکَ فَتَنَالَ بِمَا تَبْسُطُهَا إِلَیْهِ مِنَ اللّهِ الْعُقُوبَةَ فِی الْأَجَلِ وَ مِنَ النّاسِ بِلِسَانِ اللّائِمَةِ فِی الْعَاجِلِ وَ لَا تَقْبِضَهَا مِمّا افْتَرَضَ اللّهُ عَلَیْهَا وَ لَکِنْ تُوَقّرَهَا بِقَبْضِهَا عَنْ کَثِیرٍ مِمّا یَحِلّ لَهَا وَ بَسْطِهَا إِلَى کَثِیرٍ مِمّا لَیْسَ عَلَیْهَا فَإِذَا هِیَ قَدْ عُقِلَتْ وَ شُرّفَتْ فِی الْعَاجِلِ وَجَبَ لَهَا حُسْنُ الثّوَابِ فِی الآْجِلِ- .7. و اما حق دستت این است که آن را بر چیزى که بر تو حلال نیست دراز نکنى تا به سبب دست درازى بر حرام، در آخرت، دچار مجازات خدا شوى و در این جهان نیز به سرزنش مردم گرفتار آیى، و آن را از چیزهایى که خداوند بر آن واجب کرده فرو نبندى ولى آن را با فرو بستن از بسیارى چیزها که (حتى) برایش مباح است و گشاده داشتن آن در بسیارى از مواردى که بر آن واجب نیست (ولى مستحب است)، شکوهى در افزاى، و چون دست تو در این جهان بر (حرام) بسته ماند و (به حلال و مستحب) شرف افزود (و کریم و بخشنده شد) پاداش نیک در سراى باقى بر آن واجب آید.
8. وَ أَمّا حَقّ بَطْنِکَ فَأَنْ لَا تَجْعَلَهُ وِعَاءً لِقَلِیلٍ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَا لِکَثِیرٍ وَ أَنْ تَقْتَصِدَ لَهُ فِی الْحَلَالِ وَ لَا تُخْرِجَهُ مِنْ حَدّ التّقْوِیَةِ إِلَى حَدّ التّهْوِینِ وَ ذَهَابِ الْمُرُوّةِ وَ ضَبْطُهُ إِذَا هَمّ بِالْجُوعِ وَ الظّمَإِ فَإِنّ الشّبَعَ الْمُنْتَهِیَ بِصَاحِبِهِ إِلَى التّخَمِ مَکْسَلَةٌ وَ مَثْبَطَةٌ وَ مَقْطَعَةٌ عَنْ کُلّ بِرٍّ وَ کَرَمٍ وَ إِنّ الرّیّ الْمُنْتَهِیَ بِصَاحِبِهِ إِلَى السّکْرِ مَسْخَفَةٌ وَ مَجْهَلَةٌ وَ مَذْهَبَةٌ لِلْمُرُوّةِ . 8. و اما حق شکمت این است که آن را ظرف کم و بیش از حرام نسازى و از حلال هم به اندازهاش دهى و از حد نیروبخشى به مرز شکمخوراگى(2) و فقدان مردانگىاش نکشانى و هر گاه گرفتار گرسنگى و تشنگى شد آن را نگهدارى؛ زیرا پرخورى پرخواره را به تخامه شدن کشاند که تنبلى افزا و مایه باز ماندن و دور شدن از هر کار خیر و کریمانه است، و نوشیدنى که نوشنده را به مستى رساند مایه خوارى و نادانسازى و از بین برنده مردانگى است.
9. وَ أَمّا حَقّ فَرْجِکَ فَحِفْظُهُ مِمّا لَا یَحِلّ لَکَ وَ الِاسْتِعَانَةُ عَلَیْهِ بِغَضّ الْبَصَرِ فَإِنّهُ مِنْ أَعْوَنِ الْأَعْوَانِ وَ کَثْرَةِ ذِکْرِ الْمَوْتِ وَ التّهَدّدِ لِنَفْسِکَ بِاللّهِ وَ التّخْوِیفِ لَهَا بِهِ وَ بِاللّهِ الْعِصْمَةُ وَ التّأْیِیدُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوّةَ إِلّا بِه 9. و اما حق عورتت، نگهدارى آن است از آنچه بر تو حلال نیست و کمک و تقویت آن نگهداشت، با چشم پوشى (از نامحرم)؛ زیرا (چشم فرو بستن) مددکارترین یاوران (در جلوگیرى از شهوت) است، و (با) بسیار یاد کردن از مرگ و تهدید نمودن خود از (عذاب) خداوند و ترساندن نفس از اوست، که عصمت و پاکدامنى و تایید از خداست. و لا حول و لا قوه الا بالله. (هیچ جنبش و نیرویى نیست مگر به خدا.)
ثم حقوق الأفعال سپس حقوق اعمالِ (عبادى) 10. فَأَمّا حَقّ الصّلَاةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنّهَا وِفَادَةٌ إِلَى اللّهِ وَ أَنّکَ قَائِمٌ بِهَا بَیْنَ یَدَیِ اللّهِ فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِکَ کُنْتَ خَلِیقاً أَنْ تَقُومَ فِیهَا مَقَامَ الذّلِیلِ الرّاغِبِ الرّاهِبِ الْخَائِفِ الرّاجِی الْمِسْکِینِ الْمُتَضَرّعِ الْمُعَظّمِ مَنْ قَامَ بَیْنَ یَدَیْهِ بِالسّکُونِ وَ الْإِطْرَاقِ وَ خُشُوعِ الْأَطْرَافِ وَ لِینِ الْجَنَاحِ وَ حُسْنِ الْمُنَاجَاةِ لَهُ فِی نَفْسِهِ وَ الطّلَبِ إِلَیْهِ فِی فَکَاکِ رَقَبَتِکَ الّتِی أَحَاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُکَ وَ اسْتَهْلَکَتْهَا ذُنُوبُکَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ
10. و اما حق نماز این است که بدانى نماز روى آوردن به درگاه خداست و تو در برابر خداوند ایستادهاى، پس چون این را دانستى تو را شاید که چون زبون دلداده پارساى ترسان امیدوار بیچاره زارى کنندهاى در نماز بایستى که (بنده) با آرامگیرى و سر به زیرى و سرسپردگى اندامها و نرمى و فروتنى (و خاکسارى) به تمام وجود، آنکه را برابرش ایستاده بزرگ مىدارد و از دل به درگاه او به خوبى راز و نیاز مىکند و (تو) از او مىخواهى که گردنت را از قید خطاهایى که فرایت گرفتهاند و گناهانى که به پرتگاه نابودیت مىکشانند رها سازد. و لا قوه الا بالله. (و نیرویى جز به خدا نیست.)
11. وَ أَمّا حَقّ الصّوْمِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنّهُ حِجَابٌ ضَرَبَهُ اللّهُ عَلَى لِسَانِکَ وَ سَمْعِکَ وَ بَصَرِکَ وَ فَرْجِکَ وَ بَطْنِکَ لِیَسْتُرَکَ بِهِ مِنَ النّارِ وَ هَکَذَا جَاءَ فِی الْحَدِیثِ الصّوْمُ جُنّةٌ مِنَ النّارِ- فَإِنْ سَکَنَتْ أَطْرَافُکَ فِی حَجَبَتِهَا رَجَوْتَ أَنْ تَکُونَ مَحْجُوباً وَ إِنْ أَنْتَ تَرَکْتَهَا تَضْطَرِبُ فِی حِجَابِهَا وَ تَرْفَعُ جَنَبَاتِ الْحِجَابِ فَتَطّلِعُ إِلَى مَا لَیْسَ لَهَا بِالنّظْرَةِ الدّاعِیَةِ لِلشّهْوَةِ وَ الْقُوّةِ الْخَارِجَةِ عَنْ حَدّ التّقِیّةِ لِلّهِ لَمْ تَأْمَنْ أَنْ تَخْرِقَ الْحِجَابَ وَ تَخْرُجَ مِنْهُ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ11. و اما حق روزه این است که بدانى روزه پردهاى است که خداوند بر زبان و گوش و چشم و عورت و شکمت افکنده تا بدان، تو را از آتش بپوشاند. و همچنین در حدیث آمده است: «روزه، سپرى در برابر دوزخ است.» پس اگر اندامهایت را در آن پرده آرام دارى (و بدان در پوشانى)، امیدوار شوى که محفوظ بمانى و اگر آنها را رها کردى که در پرده خود آشفتگى کنند (و تجاوز نمایند) و تو خود اطراف آن پرده را بلند کنى و بدانچه نباید نگریست به نظر شهوتانگیز سرکشى و به نیرویى خارج از مرز پرهیزکارى خدا سر بر آرى، در امان نیستى که آن پرده دریده شود و از آن برون افتى. و لا قوه الا بالله (نیرویى جز به خدا نیست).
12. وَ أَمّا حَقّ الصّدَقَةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنّهَا ذُخْرُکَ عِنْدَ رَبّکَ وَ وَدِیعَتُکَ الّتِی لَا تَحْتَاجُ إِلَى الْإِشْهَادِ فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِکَ کُنْتَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَهُ سِرّاً أَوْثَقَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَهُ عَلَانِیَةً وَ کُنْتَ جَدِیراً أَنْ تَکُونَ أَسْرَرْتَ إِلَیْهِ أَمْراً أَعْلَنْتَهُ وَ کَانَ الْأَمْرُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فِیهَا سِرّاً عَلَى کُلّ حَالٍ وَ لَمْ تَسْتَظْهِرْ عَلَیْهِ فِیمَا اسْتَوْدَعْتَهُ مِنْهَا بِإِشْهَادِ الْأَسْمَاعِ وَ الْأَبْصَارِ عَلَیْهِ بِهَا کَأَنّهَا أَوْثَقُ فِی نَفْسِکَ لَا کَأَنّکَ لَا تَثِقُ بِهِ فِی تَأْدِیَةِ وَدِیعَتِکَ إِلَیْکَ ثُمّ لَمْ تَمْتَنّ بِهَا عَلَى أَحَدٍ لِأَنّهَا لَکَ فَإِذَا امْتَنَنْتَ بِهَا لَمْ تَأْمَنْ أَنْ تَکُونَ بِهَا مِثْلَ تَهْجِینِ حَالِکَ مِنْهَا إِلَى مَنْ مَنَنْتَ بِهَا عَلَیْهِ لِأَنّ فِی ذَلِکَ دَلِیلًا عَلَى أَنّکَ لَمْ تُرِدْ نَفْسَکَ بِهَا وَ لَوْ أَرَدْتَ نَفْسَکَ بِهَا لَمْ تَمْتَنّ بِهَا عَلَى أَحَدٍ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ 12. و اما حق صدقه (زکات) این است که بدانى این صدقه پس انداز توست نزد پروردگارت و سپردهاى است که (استردادش) نیاز به گواهآورى ندارد(3) و چون این را بدانى بدانچه در نهان امانت سپارى بیشتر از آنچه آشکارا امانت مىسپارى اعتماد کنى و تو را سزد که آنچه قصد دارى آشکارا به امانت نهى در نهان به خداوند بسپرى و به هر حال موضوع بین تو و او پنهان ماند، و بر آنچه بدو امانت دادهاى از گوشها و چشمها بر او به گواه گیرى مدد مخواه که گویى این گواهان در نظر تو بیشتر از (خود او) مورد اعتمادند و چنین مىنماید که تو به بازپسگیرى امانتت از او اعتماد ندارى. سپس به دادن صدقه بر هیچ کس منت منه؛ زیرا آن (صدقه) براى خود توست و اگر بر کسى به دادن آن منت گذارى ایمن مباش که به روز زارِ همان کس که بر او منت نهادهاى بیفتى (و خود مستحق صدقهگیرى شوى)؛ زیرا این دلیل است که تو آن (صدقه) را (پساندازى) براى خود نخواستهاى؛ چه اگر آن را براى خود مىخواستى هرگز بر دیگرى منت نمىنهادى. و لا قوه الا بالله. (و نیرویى نیست جز به خداوند.)
13. وَ أَمّا حَقّ الْهَدْیِ فَأَنْ تُخْلِصَ بِهَا الْإِرَادَةَ إِلَى رَبّکَ وَ التّعَرّضَ لِرَحْمَتِهِ وَ قَبُولِهِ وَ لَا تُرِیدَ عُیُونَ النّاظِرِینَ دُونَهُ فَإِذَا کُنْتَ کَذَلِکَ لَمْ تَکُنْ مُتَکَلّفاً وَ لَا مُتَصَنّعاً وَ کُنْتَ إِنّمَا تَقْصِدُ إِلَى اللّهِ وَ اعْلَمْ أَنّ اللّهَ یُرَادُ بِالْیَسِیرِ وَ لَا یُرَادُ بِالْعَسِیرِ کَمَا أَرَادَ بِخَلْقِهِ التَیْسِیرَ وَ لَمْ یُرِدْ بِهِمُ التّعْسِیرَ وَ کَذَلِکَ التّذَلّلُ أَوْلَى بِکَ مِنَ التّدَهْقُنِ لِأَنّ الْکُلْفَةَ وَ الْمَئُونَةَ فِی الْمُتَدَهْقِنِینَ فَأَمّا التّذَلّلُ وَ التّمَسْکُنُ فَلَا کُلْفَةَ فِیهِمَا وَ لَا مَئُونَةَ عَلَیْهِمَا لِأَنّهُمَا الْخِلْقَةُ وَ هُمَا مَوْجُودَانِ فِی الطّبِیعَةِ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ 13. و اما حق قربانى این است که از انجام آن، خالصانه قصد (نزدیکى) به خدا و رحمت و پذیرفتن او را داشته باشى و براى جلب نظر دیگر بینندگان نباشد. پس اگر چنین باشى، سختگیر خودنما و ظاهرساز نیستى و به راستى آهنگ (نزدیکى) به خدا را دارى. و بدان که خدا را بدانچه آسان و میسر است بخواهند (و رضایش را بجویند) و بدانچه دشوار است نخواهند همچنانکه خداوند هم از آفریدگان خود (انجام تکلیف) آسان را خواسته و (تکلیف شاق) و دشوار بر آنها ننهاده است. نیز فروتنى براى تو شایستهتر از ریاستمآبى است؛ زیرا فزون گرایى (و زحمت) پرخرجى در نهاد ریاست مآبان است اما در فروتنى و خاکسارى نه فزون گرایى (و زحمتى) است و نه هزینهاى برمىدارد؛ زیرا این دو خصلت (فروتنى و خاکسارى) موافق آفرینش و هر دو در سرشت طبیعى موجودند(4). و لا قوه الا بالله (و نیرویى جز به خداوند نیست.)
ثم حقوق الأئمة سپس حقوق پیشوایان 14 . فَأَمّا حَقّ سَائِسِکَ بِالسّلْطَانِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنّکَ جُعِلْتَ لَهُ فِتْنَةً وَ أَنّهُ مُبْتَلًى فِیکَ بِمَا جَعَلَهُ اللّهُ لَهُ عَلَیْکَ مِنَ السّلْطَانِ وَ أَنْ تُخْلِصَ لَهُ فِی النّصِیحَةِ وَ أَنْ لَا تُمَاحِکَهُ وَ قَدْ بُسِطَتْ یَدُهُ عَلَیْکَ فَتَکُونَ سَبَبَ هَلَاکِ نَفْسِکَ وَ هَلَاکِهِ وَ تَذَلّلْ وَ تَلَطّفْ لِإِعْطَائِهِ مِنَ الرّضَا مَا یَکُفّهُ عَنْکَ وَ لَا یُضِرّ بِدِینِکَ وَ تَسْتَعِینُ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ بِاللّهِ وَ لَا تُعَازّهِ وَ لَا تُعَانِدْهُ فَإِنّکَ إِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ عَقَقْتَهُ وَ عَقَقْتَ نَفْسَکَ فَعَرّضْتَهَا لِمَکْرُوهِهِ وَ عَرّضْتَهُ لِلْهَلَکَةِ فِیکَ وَ کُنْتَ خَلِیقاً أَنْ تَکُونَ مُعِیناً لَهُ عَلَى نَفْسِکَ وَ شَرِیکاً لَهُ فِیمَا أَتَى إِلَیْکَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ14. و اما حق اداره کننده تو به حکومت (حق فرمانروا و پیشواى تو) این است که بدانى تو براى او وسیله آزمایش (او نزد خدا) شدى و او به خاطر تسلطى که خداوندش بر تو داده به وسیله تو آزمایش مىشود، و اینکه خیرخواه او باشى و با او نستیزى که به راستى دستش بر تو گشوده است، و سبب نابودى خود و هلاک او نگردى. نسبت به او (چندان) زیردستى و نرمش کن که خرسندى او را، بدان حد که زیانش به تو نرسد و (در عین حال) زیانى به دین تو نزند، به دست آرى و در این مورد از خدا یارى بجویى. در سلطه با او رقابت مکن و به مخالفتش برنخیز؛ زیرا اگر چنین کردى او را ناسپاسى کرده و پاس خود را نیز نداشتهاى و خویشتن را دستخوش نارواییهاى او ساختهاى و او را هم از جانب خود عرضه هلاک کردهاى و شایسته است که تو به زیان خود مددکار وى شوى و در هر چه با تو کند شریک (و همراه) او باشى. و لا قوه الا بالله. (و نیرویى نیست جز به خدا).
15. وَ أَمّا حَقّ سَائِسِکَ بِالْعِلْمِ فَالتّعْظِیمُ لَهُ وَ التّوْقِیرُ لِمَجْلِسِهِ وَ حُسْنُ الِاسْتِمَاعِ إِلَیْهِ وَ الْإِقْبَالُ عَلَیْهِ وَ الْمَعُونَةُ لَهُ عَلَى نَفْسِکَ فِیمَا لَا غِنَى بِکَ عَنْهُ مِنَ الْعِلْمِ بِأَنْ تُفَرّغَ لَهُ عَقْلَکَ وَ تُحَضّرَهُ فَهْمَکَ وَ تُزَکّیَ لَهُ قَلْبَکَ وَ تُجَلّیَ لَهُ بَصَرَکَ بِتَرْکِ اللّذّاتِ وَ نَقْصِ الشّهَوَاتِ وَ أَنْ تَعْلَمَ أَنّکَ فِیمَا أَلْقَى إِلَیْکَ رَسُولُهُ إِلَى مَنْ لَقِیَکَ مِنْ أَهْلِ الْجَهْلِ فَلَزِمَکَ حُسْنُ التّأْدِیَةِ عَنْهُ إِلَیْهِمْ وَ لَا تَخُنْهُ فِی تَأْدِیَةِ رِسَالَتِهِ وَ الْقِیَامِ بِهَا عَنْهُ إِذَا تَقَلّدْتَهَا وَ لَا حَوْلَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ- 15. و اما حق آنکه به علم آموزى ادارهات کند (یعنى استاد علمآموزت) بزرگداشت اوست و حفظ احترام مجلس او و نیک گوش دادن به گفتارش و رو کردن (و توجه) به او و یارى دادن به وى به سود خودت تا بتواند دانشى را که نیاز دارى به تو بیاموزد، بدین گونه که ذهن خود را کاملا مصروف او سازى و فهمت را به او پردازى و پاکدلانه به (گفته) او دل دهى و چشمت را به روشنى تمام، با ترک لذتها و کاهش شهوتها (و آرزوهایى غیر از تحصیل دانش) بر او دوزى. و اینکه بدانى در هر چه به تو آموزد باید فرستاده (و نماینده) او باشى که آن را به نادانان برسانى و بر توست که این رسالت را از جانب او به بهتر گونهاى به آنان برسانى و در اداى رسالتش به وى خیانت نکنى و چون آن (رسالت) را بر عهده گرفتى به نیابت او بپردازى. و لا حول و لا قوه الا بالله. (و جنبش و نیرویى نیست مگر به خدا).
16. وَ أَمّا حَقّ سَائِسِکَ بِالْمِلْکِ فَنَحْوٌ مِنْ سَائِسِکَ بِالسّلْطَانِ إِلّا أَنّ هَذَا یَمْلِکُ مَا لَا یَمْلِکُهُ ذَاکَ تَلْزَمُکَ طَاعَتُهُ فِیمَا دَقّ وَ جَلّ مِنْکَ إِلّا أَنْ تُخْرِجَکَ مِنْ وُجُوبِ حَقّ اللّهِ وَ یَحُولَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ حَقّهِ وَ حُقُوقِ الْخَلْقِ فَإِذَا قَضَیْتَهُ رَجَعْتَ إِلَى حَقّهِ فَتَشَاغَلْتَ بِهِ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّه 16. و اما حق سرپرست تو به مالکیت (مالک و آقاى تو) مانند حق همان حکمرواى توست جز اینکه این یک مالکیتى (بر تو) دارد که آن یک ندارد. فرمانبردارى از او در هر کم و بیشى بر تو واجب است مگر آنکه این فرمانبردارى تو را از وجوب اداى حق خداوند بیرون برد و میان تو و حق او و حق آفریدگان مانع شود، پس چون حق خدا را گزاردى به حق وى (مالکت) باز مىگردى و به اداى آن مىپردازى. و لا قوه الا بالله. (نیرویى جز به خداوند نیست.)
ثم حقوق الرعیة سپس حقوق رعیت 17. فَأَمّا حُقُوقُ رَعِیّتِکَ بِالسّلْطَانِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنّکَ إِنّمَا اسْتَرْعَیْتَهُمْ بِفَضْلِ قُوّتِکَ عَلَیْهِمْ فَإِنّهُ إِنّمَا أَحَلّهُمْ مَحَلّ الرّعِیّةِ لَکَ ضَعْفُهُمْ وَ ذُلّهُمْ فَمَا أَوْلَى مَنْ کَفَاکَهُ ضَعْفُهُ وَ ذُلّهُ حَتّى صَیّرَهُ لَکَ رَعِیّةً وَ صَیّرَ حُکْمَکَ عَلَیْهِ نَافِذاً لَا یَمْتَنِعُ مِنْکَ بِعِزّةٍ وَ لَا قُوّةٍ وَ لَا یَسْتَنْصِرُ فِیمَا تَعَاظَمَهُ مِنْکَ إِلّا بِاللّهِ بِالرّحْمَةِ وَ الْحِیَاطَةِ وَ الْأَنَاةِ وَ مَا أَوْلَاکَ إِذَا عَرَفْتَ مَا أَعْطَاکَ اللّهُ مِنْ فَضْلِ هَذِهِ الْعِزّةِ وَ الْقُوّةِ الّتِی قَهَرْتَ بِهَا أَنْ تَکُونَ لِلّهِ شَاکِراً وَ مَنْ شَکَرَ اللّهَ أَعْطَاهُ فِیمَا أَنْعَمَ عَلَیْهِ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ . 17. و اما حقوق رعیت تو که بر آنان حکومت دارى این است که بدانى تو به فزونى نیرویت بر ایشان آنان را به زیر سرپرستى گرفتى و ناتوانى و خوارى آنان ایشان را زیر سرپرستى تو در آورده، پس چه شایسته است کسى که ناتوانى و خوارىاش تو را از او بىنیاز ساخته چندان که وى را رعیت تو کرده و حکمت را بر او روا ساخته، به غلبه و نیرو از تو سرنتابد و بر آنچه از تو او را بزرگ و دشوار آید جز (به خداوند) به رحمت وحمایتخواهى و بردبارى، یارى نجوید. و چه سزاوار است براى تو که چون دانستى خدایت به مدد این تسلط و نیرو که بر دیگران چیره آمدهاى چه (نعمتى) به تو بخشیده خدا را سپاسگزار باشى که هر که شکر گزارد خدایش بدان نعمت که بدو بخشیده در افزاید. و لا قوة الا بالله (و نیرویى جز به خدا نیست.)
