شرح دعای مکارم الاخلاق(82 )

با توضیحى که به عرض رسید معناى قطعه‏ى اول کلام امام  سجاد (ع) در این قسمت از دعاى «مکارم‏الاخلاق» روشن شد. خواسته‏ى حضرت زین‏العابدین از پیشگاه خداوند این است که مسلمانان احسان ابتدایى خویش را در مورد کسانى که استحقاق و اهلیت ندارند ترک گویند و از انجام چنین معروفى خوددارى نمایند. احسان ابتدایى نابجا در مورد افراد غیر مستحق از طرفى به فرموده‏ى على (ع) ظلم به معروف است و از طرف دیگر ظلم به مردم، زیرا عدل زمانى اجرا مى‏شود و جامعه از فواید آن برخوردار مى‏گردد که عوامل ضد عدل سرکوب گردند، عناصر ستمگر مورد حمایت قرار نگیرند، و کسانى آگاهانه یا ناآگاه راه بیدادگرى آنان را هموار نسازند. مثلا اگر جنایتکارى بر اثر قتل بى‏گناهى محکوم به اعدام گردیده است کسانى به حمایت او قیام نکنند و به گمان آنکه با شفاعت خویش معروفى را انجام دهند، از ولى خون، عفو قاتل را نخواهند و موجبات آزادیش را فراهم نیاورند چه آنکه آزاد ساختن جنایتکار بى‏باک به خطر انداختن حیات جامعه و برهم زدن امنیت فکرى و آرامش خاطر مردم است. 

ترحم بر پلنگ تیز دندان 

ستمکارى بود بر گوسفندان 

از این رو امام سجاد (ع) ترک احسان ابتدایى را به افراد نااهل و غیر مستحق در زمینه‏ى بسط عدل به پیشگاه خداوند عرض نموده و از مسلمانان ترک آن را خواسته است. 

در قطعه‏ى دوم این قسمت از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» که موضوع نیمه‏ى آخر سخنرانى امروز است، امام سجاد (ع) به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: 

و القول بالحق و ان عز، بار الها! مسلمانان را موفق بدار که همواره سخن حق بگویند اگر چه آن سخن براى آنان سنگین و موجب مشقت باشد. 

«حق» در لغت عرب به معانى متعددى آمده است، گاهى «حق» گفته مى‏شود به معناى «عدل» در مقابل ظلم، گاهى «حق» گفته مى‏شود به معناى «صحیح و صواب» در مقابل باطل و ناصواب، گاهى «حق» گفته مى‏شود به معناى «واقع و نفس‏الامر» در مقابل ناحق و غیرواقعى، و در کلام امام سجاد (ع) این سه معنى راه دارد و مسلمانان باید در سخنان خود همیشه و همه جا این سه مطلب را رعایت نمایند، اگر چه مشقت‏بار و سنگین باشد. سنگینى قول حق گاهى از این جهت است که عدل در کلام به ضرر ما یا به ضرر بستگان مورد علاقه‏ى ما تمام مى‏شود، و گاهى از این جهت است که بر وفق عدل سخن گفتن به نفع کسانى است که بغض و کینه‏ى ما را در دل دارند. در هر دو صورت، گفتن حق سنگین و مشقت‏بار است، اما ارزش حق و عدل در اسلام به قدرى مهم است که باید سختى و مشقت آن را تحمل نمود و هرگز در راه ظلم و ناحق قدم نگذارد. قرآن شریف در زمینه‏ى عدل، این هر دو مشقت را در دو آیه مورد توجه قرار داده و به مسلمانان خاطرنشان ساخته است که هیچ یک از این دو مشقت موجب نشود که عدل و حق را ترک گویید و به باطل و نادرستى گرایش یابید. 

یا ایها الذین آمنوا کونوا قوامین بالقسط شهداء لله و لو على انفسکم او الوالدین و الاقربین. 

اى اهل ایمان! بپا دارید عدل را و همواره گواهان حق باشید هر چند بپا داشتن عدل و گواهى حق به ضرر خودتان یا والدین و نزدیکانتان باشد. 

یا ایها الذین آمنوا کونوا قوامین لله شهداء بالقسط و لا یجر منکم شنان قوم على الا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوى. 

اى کسانى که ایمان آورده‏اید! در راه خدا پایدار و استوار باشید و به حق و عدل گواهى دهید، مراقبت نمایید که عداوت و بغض گروهى شما را وادار نکند که درباره‏ى آنان عدل را ترک گویید. عدالت کنید که عدل از هر عمل خوبى به تقوى نزدیکتر است. 

رعایت حق و عدالت آدمى را با ناراحتیها و مشکلات مواجه مى‏سازد ولى طالبان حق و عدل مشکلات آن را که مایه‏ى تعالى معنوى و سعادت انسانى است تحمل مى‏کنند و در دنیا از عز و محبوبیت اجتماعى برخوردار مى‏گردند و در قیامت از رحمت نامحدود خداوند بهره‏مند مى‏شوند. 

عن ابى‏محمد الحسن العسکرى علیه‏السلام قال: ما ترک الحق عزیز الا ذل و لا اخذ به ذلیل الا عز. 

امام عسکرى (ع) فرموده است: هیچ عزیزى حق را ترک نگفته جز آنکه ذلیل و خوار شده است و هیچ ذلیلى حق را اخذ ننموده، جز آنکه به عز و بزرگى رسیده است. 

عن ابى‏جعفر علیه‏السلام قال: لما حضرت ابى على بن الحسین علیه‏السلام الوفاه ضمنى الى صدره ثم قال: اى بنى! اوصیک بما اوصانى ابى حین حضرته الوفاه و بما ذکر ان اباه علیه‏السلام اوصاه به. اى بنى! اصبر على الحق و ان کان مرا. 

امام باقر (ع) فرمود: پدرم حضرت زین‏العابدین موقعى که مرگش فرارسیده بود مرا به سینه چسباند و به من فرمود: تو را وصیت مى‏کنم به چیزى که پدرم موقع مرگ به من وصیت نمود و فرمود پدرم این وصیت را به من فرموده است: براى حق بردبار و صابر باش اگر چه تلخ و ناگوار باشد. 

اولیاى گرامى اسلام براى آنکه پیروان خود را به صراط مستقیم 

حق سوق دهند و آنان را از گرایش به راه باطل بازدارند با تعبیرهاى مختلف در این باره سخن گفته و مسئولیت الهى خود را به بهترین وجه انجام داده‏اند.  

عن على علیه‏السلام قال: اصبر على مراره الحق و ایاک ان تنخدع لحلاوه الباطل. 

على (ع) فرموده: با تلخى حق بساز و سختى آن را تحمل کن، بپرهیز از اینکه شیرینى باطل، اغفالت کند و راه حق را ترک گویى و براى همیشه بدبخت و سیه‏روز شوى. 

بعضى از افراد، قسمتى از عمر خویش را در انجام کار باطل گذرانده و با پیمودن آن راه، زندگى بالنسبه راحت و مرفهى به دست آورده‏اند. اگر به این روش ناروا و خلاف حق تا آخر عمر ادامه دهد، سرانجام با سوء عاقبت و وجدانى ناراحت مى‏میرد و در پیشگاه الهى شرمنده و معذب خواهد بود، و اگر بخواهد از آن راه برگردد به سختى و زحمت دچار مى‏شود و زندگى راحت را از کف مى‏دهد. على (ع) به چنین انسانى فرموده است: 

عودک الى الحق و ان تعتب خیر من راحتک مع لزوم الباطل. 

على (ع) فرموده: برگشتت به حق اگر چه مستلزم رنج و تعب باشد بهتر از این است که راحت زندگى کنى و همچنان ملازم اعمال باطل و ناروا باشى. 

بحق سخن گفتن و طبق حق عمل نمودن همیشه و همه جا مطلوب شرع مقدس و مایه‏ى جلب رحمت حضرت بارى‏تعالى است ولى در بعضى از مواقع گفتن یک کلمه‏ى حق در مقابل قدرتمندى ستمگر که حیات بى‏گناهى را حفظ مى‏کند یا ستمى را از مردمى مى‏گرداند بسیار 

ارزنده و مهم است و پیشواى بزرگ اسلام آن را برترین جهاد خوانده است. 

عن النبى صلى الله علیه و آله: ان افضل الجهاد کلمه حق عند سلطان جائر. 

رسول اکرم (ص) فرموده: بالاترین جهاد گفتن کلمه‏ى حق نزد سلطان ستمکار است. 

شرط اصلى عمل نمودن بر وفق حق، شناختن حق و تمیز آن از باطل است. در پاره‏اى از مواقع جامعه بر اثر حوادث و رویدادهاى سنگینى دچار اختلاف شدید مى‏گردد و حق و باطل آنچنان به هم مى‏آمیزد که شناخت روا از ناروا، حتى براى افراد پاکدل و منظمى که با خلوص علاقمند به اقامه‏ى حق و عدل‏اند، مشکل مى‏شود و در گزینش خط مشى خود دچار حیرت مى‏گردند. ممکن است کسانى تصور کنند در این قبیل مواقع راهى را که اکثریت در پیش گرفته و مى‏پیماید صحیح و بر حق است و باید به آنان پیوست، بعضى ممکن است تحت تاثیر افرادى قرار گیرند که بین مردم قدر و منزلتى رفیع دارند و گمان کنند پیروى از افراد نامى و مشهور، راه نیل به حق و عدالت و مایه‏ى وصول به رستگارى و سعادت است، اما باید این مطلب روشن باشد که هیچ یک از این دو راه معیار وصول به حق و عدل و رهایى از باطل و ظلم نیست. در چنین موقع خطیرى هر فردى باید وظیفه‏ى خویش را انجام دهد، به مسئولیت شخصى خود بیندیشد، عقل خود را به کار گیرد، از پى کاوش و تحقیق برود، و سعى خود را آنطور که باید مبذول دارد تا حق را بشناسد، راه خود را تمیز دهد، و براى جلب رضاى خداوند آن راه واقعى را بپیماید. 

براى آنکه آدمى بتواند با مجاهده و کوشش و از راه به کار 

بستن عقل، حق و باطل را بشناسد، روا را از ناروا تمیز دهد و صراط مستقیم رستگارى و سعادت را بیابد، باید در اولین مرحله، عقل را از تمام قید و بندهاى اسارت که سد راه واقع‏بینى است، آزاد سازد و اندیشه‏هاى تعصب و تصلب، لجاج و عناد، دوستى و دشمنى، تفوق‏طلبى و برترى‏جویى، خودخواهى و هوى‏پرستى و دیگر فکرهایى همانند اینها را از صفحه‏ى خاطر بزداید، آزاد تعقل کند و فقط در جستجوى حق باشد. در مرحله‏ى دوم از خداوند استمداد نماید که مجاهده‏اش خالصانه و پاک باشد تا از هدایت حضرت بارى‏تعالى بهره‏مند گردد. 

خداوند در قرآن شریف فرموده: 

و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا. 

هر کس در راه ما مجاهده نماید، او را از هدایت خود برخوردار مى‏سازیم. 

اگر او با خلوص و براى نیل به حق و حقیقت مجاهده نماید قطعا خداوند وعده‏ى خود را درباره‏ى او عملى مى‏نماید و هدایتش مى‏کند. در مرحله‏ى سوم وقتى حق را شناخت، بدون چون و چرا از آن پیروى کند، هر چند برخلاف میلش باشد، چه آنکه پیروى از حق، اطاعت از خداوند است و افراد مطیع حق مشمول فیض او خواهند بود. 

عن على علیه‏السلام قال: ان افضل الناس عند الله من کان العمل بالحق احب الیه و ان نقصه و کرثه من الباطل و ان جر فائده و زاده. 

على علیه‏السلام فرموده: برتر از همه‏ى مردم نزد بارى‏تعالى کسى 

است که عمل به حق، نزد او محبوبتر از باطل باشد. اگر چه عمل به حق مایه‏ى نقص و اندوه وى گردد و عمل به باطل موجب جلب منفعت و افزایش موقع او شود.