شرح دعای مکارم الاخلاق(66)

مردم کشورهاى غرب اسیر حکومتهاى مستبد و خودسر بودند، در مضیقه و فشار زندگى مى‏کردند، سرانجام از زورگویى عمال حکومتها به جان آمدند و ملتها یکى پس از دیگرى طغیان نمودند، آشوب و انقلاب برپا کردند، کشته‏ها دادند، تا در نتیجه، زنجیرهاى اسارت را پاره کردند، استبداد را برانداختند، به آزادى دست یافتند، و حکومت مردم بر مردم را مستقر ساختند. اینان در پرتو انقلاب بر حکومتهاى ظالم چیره شدند و آنان را از کرسى قدرت به زیر آوردند ولى هواى نفس همچنان در ضمیرشان حکومت مى‏کند و آنان را به کارهاى ظالمانه و غیرانسانى وادار مى‏نماید، به فرمان هواى نفس کشورهاى ضعیف را مورد تجاوز قرار مى‏دهند، به مردم زور مى‏گویند، ذخایرشان را به یغما مى‏برند، سرزمینشان را استعمار و خودشان را استثمار مى‏نمایند، از عدل و آزادى سخن بسیار مى‏گویند، خود را مدافع حقوق بشر مى‏خوانند ولى هر جا منافعشان اقتضا کند عدل و آزادى را پایمال مى‏نمایند و به حقوق بشر پشت پا مى‏زنند و از پى منافع خود مى‏روند. در کشورهاى پیشرفته‏ى امروز قانونگذاران نمایندگان مردمند و باید طبق خواسته‏ى آنان  وضع قانون نمایند، هر چند آن خواسته منافى با مصلحت و سعادت جامعه باشد. از این رو در کشورهاى غربى نوشابه‏هاى الکلى با تمام مفاسد فردى و اجتماعى و با همه‏ى ضررهاى بهداشتى و اخلاقى، مجاز شناخته شده و در حمایت قانون قرار دارد. هوى‏پرستى موجب شده است که به زنان و دختران در اعمال تمایل جنسى، آزادى بیش از حد داده شود و این عمل ضد مصلحت و سعادت مورد حمایت قانون قرار گرفته و هر سال به موجب آمار بر عوارض شوم و زیانبار آن افزوده مى‏شود. اطاعت بى‏قید و شرط از هواى نفس، چشم و گوش دل را نابینا و ناشنوا مى‏کند و آدمى را به پستى و انحطاط سوق مى‏دهد و ممکن است با خطرات بسیار عظیم و غیر قابل جبران مواجهش نماید. اولیاى گرامى اسلام در این باره سخن بسیار گفته و پیروان خود را آگاه نموده‏اند و در اینجا فقط به ذکر یک حدیث اکتفا مى‏شود: 

عن على علیه‏السلام قال: انکم ان امرتم علیکم الهوى اصمکم و اعماکم و ارداکم. 

على (ع) فرمود: اگر هواى نفس بر وجودتان فرمانروا گردد شما را کر و کور مى‏کند و موجبات پستى و سقوطتان را فراهم مى‏آورد. هم‏اکنون در کشورهاى پیشرفته گروههایى یافت مى‏شوند که انسانیت را از یاد برده، تعالى معنوى را فراموش نموده، کرامت نفس را واپس زده و سعادت خود را در اقناع هواى نفس خویش پنداشته‏اند، بعضى تصور نموده‏اند سعادت آدمى در لذت‏گرایى است و گمان دارند سعادتمندترین مردم کسى است که کامیابى و تمتعش در زندگى بیشتر باشد. در نظر اینان غریزه‏ى جنسى پایگاه اصلى سعادت آدمى است. 

گروهى از پى سخن نیچه رفته و سعادت آدمى را در قدرت و غلبه مى‏دانند، اینان در هوى‏پرستى به تفوق‏طلبى و برترى‏جویى توجه بسیار دارند و اگر به هدف خویش نایل گردند خود را سعادتمند مى‏پندارند. بعضى پایگاه اصلى سعادت را اقتصاد و تمکن مالى شناخته و تمام فعالیت خویش را در این راه مصروف مى‏دارند و به قول یکى از نویسندگان، این گروه، انسانیت را در مقابل بت اقتصاد قربانى نموده‏اند. از این نظریه‏هاى نادرست مى‏توان فهمید که بشر امروز تا چه حد اسیر هواى نفس شده، از قوانین عادلانه دور افتاده و از واقع‏بینى و شناخت سعادت حقیقى شایسته‏ى انسان محروم مانده است. افراد باایمان و پیروان واقعى قرآن شریف هواى نفس خود را با اندازه‏گیرى صحیح و در چهارچوبه‏ى قوانین عادلانه‏ى الهى اعمال مى‏نمایند، اینان خود را بنده‏ى خدا مى‏دانند نه بنده‏ى هوى، از این رو تمایلات نفسانى خویش را بر معیار شرع مقدس و رضاى آفریدگار اعمال مى‏نمایند. البته این قبیل افراد از خطرات ناشى از اطاعت کورکورانه‏ى هواى نفس مصون و محفوظ خواهند بود. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: لن یستکمل مومن ایمانه حتى یکون هواه تبعا لما جئتکم به. 

رسول اکرم (ص) فرموده: هیچ مومنى ایمان خود را کامل نمى‏کند تا آنکه هواى نفس خویشتن را پیرو دستور و تعالیم دینى که من آورده‏ام قرار دهد. 

عن على بن الحسین علیهماالسلام قال: لکن الرجل کل الرجل نعم الرجل هو الذى جعل هواه تبعا لامر الله. 

حضرت على بن الحسین علیهماالسلام فرمود: مرد واقعى، مرد تمام، مرد خوب آن کسى است که هواى نفس خود را پیرو امر خداوند قرار دهد. 

از آنچه مذکور افتاد روشن شد که بشر در بسیارى از موارد از وضع قوانین عادلانه و مصلحت‏آمیز که خیر انسانها را از جمیع جهات تامین نماید عاجز و ناتوان است و براى نیل به عدل و مصلحت و دست یافتن به سعادت واقعى باید از قوانین تشریعى آفریدگار جهان که عالم به تمام دقایق و حقایق است پیروى نمایند و پیمبران الهى براى ارائه‏ى این قوانین و نیل به این هدف مقدس مبعوث شده‏اند. درباره‏ى عدل و قدر و منزلت رفیع آن روایات بسیارى از اولیاى گرامى اسلام رسیده که در اینجا پاره‏اى از آنها ذکر مى‏شود: 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: العدل جنه واقیه و جنه باقیه. 

رسول اکرم (ص) فرموده: عدل سپرى است نگهبان و بهشتى است جاودان. 

عن على علیه‏السلام قال: فى العدل الاقتداء بسنه الله و ثبات الدول. 

على (ع) فرموده: عدل، اقتدا به طریقه و روش خداوند است و موجب پایدارى و ثبات دولتهاست. 

عن مغیره بن نوفل عن النبى صلى الله علیه و آله: من لم یحمد عدلا و لم یذم جورا فقد بارز الله تعالى بالمحاربه. 

مغیره بن نوفل از رسول اکرم (ص) حدیث نموده که فرمود: هر کس عدل و داد را تمجید نکند و از جور و بیداد مذمت ننماید به جنگ 

خداوند آمده است. 

قرآن شریف صریحا به مسلمانان دستور داده که عدل و داد را درباره‏ى همه‏ى مردم ، حتى نسبت به دشمنان خود رعایت کنند و از مسیر حق منحرف نشوند. 

و لا یجر منکم شنان قوم على الا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوى. 

من وصایا امیرالمومنین لابنه الحسین علیهماالسلام: اوصیک بتقوى الله فى الغنى و الفقر و بالعدل على الصدیق و العدو. 

از جمله‏ى وصایاى امیرالمومنین به فرزندش حسین علیهماالسلام این بود که فرمود: تو را به تقوى سفارش مى‏کنم در حال غنى و فقر، و به عدل و داد توصیه مى‏کنم درباره‏ى دوست و دشمن. 

علاقه و میل درونى امام سجاد (ع) این است که عدل اسلامى را در جمیع ابعادش بین مردم گسترش دهد و جامعه را از عدالت در عقاید و اخلاق، عبادات و معاملات، معاشرت و آمیزش، گفتار و رفتار و خلاصه، در تمام شئون مادى و معنوى برخوردار نماید. امام براى دست یافتن به این هدف بسیار عالى و بزرگ دو تمنى از پیشگاه بارى‏تعالى مى‏نماید: یکى آنکه او را به زیور صالحین بیاراید، و دیگر آنکه زینت متقین را بر وى بپوشاند: 

و حلنى بحلیه الصالحین و البسنى زینه المتقین فى بسط العدل. 

گویى امام سجاد (ع) با این قسمت از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» به پیروان پاکدل و باایمان خود مى‏فهماند که اگر مى‏خواهند همانند پیمبران الهى مردم را تربیت نمایند و آنان را بر پا دارنده‏ى عدل و داد بسازند باید واجد دو مزیت باشند: اول صلاحیت و شایستگى، دوم تقوى و پاکى. 

صلاحیت یک لفظ است ولى مصادیق بسیار دارد و در اینجا با استفاده از آیات و روایات، پاره‏اى از آنها ذکر مى‏شود: 

صلاحیت علمى: کسى که مى‏خواهد عدل را بین مردم گسترش دهد و آنان را دادگر بسازد باید در هر مورد از تعالیم شرع مقدس به خوبى آگاه باشد و عدل را درباره‏ى هر یک از شئون مادى و معنوى بداند تا بتواند با قاطعیت و اطمینان‏خاطر سخن بگوید و مردم را به رعایت آنچه در شرع مقدس رسیده است دعوت نماید. قرآن شریف در این باره فرموده: 

و لا تقف ما لیس لک به علم، ان السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسوولا. 

هرگز از پى آنچه علم و اطمینان ندارى مرو و ناآگاه قدم برمدار که گوش و چشم و دل آدمى در پیشگاه الهى مواخذ و مسئولند. 

عن على علیه‏السلام قال: دع القول فیما لا تعرف. 

على (ع) فرموده است: سخن گفتن را در چیزى که نمى‏دانى و از آن آگاهى ندارى ترک گوى و خوددارى کن. 

و عنه علیه‏السلام قال: ایاک و الکلام فیما لا تعرف طریقته و لا تعلم حقیقته. 

و نیز فرموده است: بپرهیز از اینکه در چیزى سخن بگویى که راه آن را نمى‏دانى و از حقیقتش آگاهى ندارى. 

کسى که مى‏خواهد عدل الهى را که محتواى احکام و مقررات شرع مقدس است بین مردم نشر دهد باید در هر مورد، دستور الهى را بداند و آگاهانه سخن بگوید و اگر به نام عدل دینى چیزى را بین مردم 

القا نماید که از دین خدا نبوده و نفى و اثباتش نابجا باشد مردم گمراه مى‏شوند و این خود گناه بزرگ است، و در صورتى که خطایش آشکار شود و مردم بفهمند که او، و لو در یک مورد، عدل را جور خوانده یا جورى را به حساب عدل آورده است، از آن پس اطمینان شنوندگان از وى سلب مى‏شود و کلامش را با تردید و دودلى تلقى مى‏نمایند. 

عن على علیه‏السلام قال: لا تقل ما لا تعلم فتتهم باخبارک بما تعلم. 

على (ع) فرموده: چیزى را که نمى‏دانى مگو که این کار موجب مى‏شود که در سایر گفته‏هایت متهم شوى و شنوندگان در صحت دیگر سخنانت که از روى علم و آگاهى گفته‏اى شک و تردید نمایند. 

استقامت و پایدارى: کسى که مى‏خواهد عدل را بین مردم گسترش دهد و آنان را دادگر بسازد باید از استقامت و ثبات برخوردار باشد و در مقابل مشکلات مقاومت کند، ناملایمات را تحمل نماید و این از شرایط اساسى صلاحیت و شایستگى در انجام مهمات است. بشر به رغبت طبیعى و میل غریزى خواستار آزادى بى‏قید و شرط است، مى‏خواهد تمنیات نفسانى خود را آنطور که مایل است اقناع نماید و چیزى سد راهش نشود و چون قوانین و مقررات عادلانه او را محدود مى‏کند و خواهشهاى ناروا و خلاف مصلحتش را منع مى‏نماید از قبول آنها خوددارى مى‏کند و از اطاعت و فرمانبرى سرباز مى‏زند. انسان دادگستر و خیرخواه اگر در هدف مقدس خود پافشارى کند و با منطقى قوى ضرورت پیروى از عدل را که زیربناى سعادت مادى و معنوى انسانها است به آنان بفهماند سرانجام پیروز مى‏گردد و به مقصد بلند 

خویش دست مى‏یابد و سرافراز مى‏گردد. 

عن على علیه‏السلام قال: علیک بمنهج الاستقامه فانه یکسبک الکرامه و یکفیک الملامه. 

على (ع) فرموده: بر تو باد به استقامت و پایدارى، چه آنکه استقامت براى تو کسب بزرگوارى و کرامت مى‏نماید و در زمینه‏ى ملامت امر تو را کفایت مى‏کند. 

انسان دادگستر باید افراد را متوجه این نکته نماید که اگر عدل در جامعه برقرار گردد و تمام مردم، از قوى و ضعیف، توانا و ناتوان، در مرز خود قدم بردارند همه‏ى اعضاى جامعه در کمال رفاه و اطمینان خاطر زندگى مى‏کنند و هیچ یک احساس مضیقه و سختى نمى‏نمایند. اگر عدل از میان برود و قانون جنگل جایگزین آن گردد، مضیقه افزایش مى‏یابد و هر قدرتمندى گرفتار تعدى و تجاوز قدرتمندتر از خود مى‏شود و این مفاد کلام حضرت مولى‏الموحدین على (ع) است که فرموده: 

فان فى العدل سعه و من ضاق علیه العدل فالجور علیه اضیق. 

کسى که از عدل احساس مضیقه نماید تنگنایى جور براى او فزونتر خواهد بود. 

خلاصه، شرایط صلاحیت و شایستگى در گسترش عدل متعدد است و یکى از آن شرایط که اهمیت بسیار دارد و امام سجاد (ع) آن را تخصیص به ذکر داده، تقوى و پاکى شخصى است که مردم را به عدل دعوت مى‏کند، چه اگر دعوت‏کننده با دارا بودن شرایط صلاحیت واجد تقوى باشد و در جمیع شئون زندگى، ورع و پاکى را رعایت نماید سخن او در شنوندگان نفوذ بیشتر دارد و مى‏تواند منشاء تحول جامعه گردد. 

عن على علیه‏السلام قال: استعن على العدل بحسن النیه و قله الطمع و کثره الورع. 

على (ع) براى پیشبرد عدل و دادگرى فرموده است: از سه چیز استعانت و استمداد کن: اول نیت خوب، دوم کمى توقع از مردم، و سوم فزونى ورع و تقوى. در این روایت، امام علیه‏السلام براى گسترش عدل از کثرت ورع سخن گفته یعنى آن کس که مى‏خواهد عدل را در سطح وسیع پیاده کند باید داراى ورع بسیار باشد به طورى که در هیچ عملى تقوى را فراموش نکند و از مرز حق قدمى فراتر نرود.