شرح دعای مکارم الاخلاق(65)

بسم الله الرحمن الرحیم 

اللهم صل على محمد و آله و حلنى بحلیه الصالحین، و البسنى زینه المتقین فى بسط العدل. 

امام سجاد علیه‏السلام در این قسمت از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» از پیشگاه بارى‏تعالى مى‏خواهد که او را به زیور صالحین بیاراید و زینت متقین را بر وى بپوشاند تا بتواند در پرتو این دو عطیه‏ى بزرگ الهى مردم را به صفات حمیده و خصال پسندیده که مایه‏ى سعادت مادى و معنوى است متصف نماید و آنان را از خطراتى که ناشى از فقدان آن صفات است برهاند و اولین امرى که مورد نظر امام (ع) قرار گرفته و مى‏خواهد به قدر ممکن آن را در جامعه پیاده کند، گسترش عدل و داد است، و به خواست خداوند در سخنرانى امروز در مورد این مهم، یعنى بسط عدل، بحث خواهد شد، امید است مورد استفاده‏ى شنوندگان محترم قرار گیرد. اقامه‏ى عدل از ناحیه‏ى یک یا چند نفر در جامعه، مطلوب و پسندیده و موجب خشنودى حضرت بارى‏تعالى است اما قدر و منزلت بزرگ در زمینه‏ى عدل، گستردگى و اقامه‏ى آن در سطح وسیع اجتماع است، یعنى مردم آنقدر به رشد معنوى و 

کمال روحى نایل گردند که تمام افراد یا لااقل اکثریت آنان خواهان عدل باشند و خود عملا آن را به موقع اجرا بگذارند. امام سجاد (ع) در بسط عدل به همین مطلب نظر دارد و مى‏خواهد دادگرى در سطح وسیع اجتماع تحقق یابد و مردم بسیار از آن بهره‏مند گردند. پیمبران الهى در ماموریت آسمانى خود خواهان اقامه‏ى عدل در جهان و بین تمام انسانها بودند و قرآن شریف در این باره فرموده است: 

لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط. 

ما پیمبران را با ادله و براهین مبعوث نمودیم و براى آنان کتاب و میزان فروفرستادیم تا مردم در پرتو تعلیم و تربیت آنان به عدل قیام نمایند و خود عملا مجرى آن باشند. 

گاهى عدل از ناحیه‏ى حاکم عادل و با قدرت اجرایى او در جامعه پیاده مى‏شود، یعنى حکومت مردم را به رعایت عدل و داد ملزم مى‏نماید و اجازه نمى‏دهد در حوزه‏ى فرمانرواییش فردى به فرد دیگر ستم کند و به او تعدى و تجاوز نماید. مردم در مقابل قدرت حکومت تسلیم مى‏شوند و عدل را در جمیع شئون زندگى به کار مى‏بندند و افراد ظالم از تعدى و ستم دست مى‏کشند. عمل چنین حاکم عادلى آنقدر ارزش معنوى دارد که پیشواى بزرگ اسلام درباره‏ى یک ساعت عدل او، پاداش بزرگ را مژده داده و در مقابل، براى یک ساعت ظلم و جور حاکم ظالم از کیفر الهى خبر داده است: 

عن النبى صلى الله علیه و آله: عدل ساعه خیر من عباده سبعین سنه قیام لیلها و صیام نهارها، و جور ساعه فى حکم اشد عند الله من 

معاصى ستین سنه. 

رسول اکرم (ص) فرموده است: عدل یک ساعت بهتر است از عبادت هفتاد سال که شبش در قیام و روزش در صیام طى شود و جور یک ساعت در حکمى نزد خداوند شدیدتر از شصت سال معصیت است. 

در قلمرو فرمانروایى حاکم عادل، عدل اجرا مى‏شود ولى مردم ملکه‏ى عدالت ندارند و به انگیزه‏ى درونى و کشش باطنى خود مقررات را رعایت نمى‏نمایند بلکه محرک آنان در اقامه‏ى عدل، ترس از مجازات حاکم عادل است، اما ماموریت پیمبران الهى انسان‏سازى و ایجاد ملکه‏ى عدالت بود، انبیا کوشش داشتند تا در پرتو تعلیم و تربیت، مردم را به گونه‏اى بار آورند که مومن و درستکار باشند، اقامه‏ى عدل را وظیفه‏ى الهى و انسانى خود بدانند، همیشه و همه جا در خلوت و جلوت با آگاهى یا ناآگاهى مامورین حکومت، مقررات عدل را رعایت نمایند، به عبارت کوتاهتر در حوزه‏ى حکومت فرمانرواى عادل اقامه‏کننده‏ى عدل شخص حاکم با کمک مامورین اجرایى اوست، اما در محیط دعوت انبیاى الهى، مردم باایمان، خود بپادارنده‏ى عدل و دادند و این امتیاز از آیه‏ى قرآن شریف که هدف ارسال رسل و انزال کتب را بیان نموده، به خوبى مشهود است. 

لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان. 

ما رسولان خود را با ادله‏ى روشن فرستادیم و با آنان کتاب و میزان نازل نمودیم، 

لیقوم الناس بالقسط، 

تا مردم، خود، قیام به قسط نمایند و عدل و داد را بر پا دارند. 

اگر فرموده بود: «لیقیموا الناس بالقسط» معناى آیه این مى‏شد که: پیمبران همانند زمامداران عادل، مردم را با نیروى انتظامى و قدرتهاى اجرایى به رعایت عدل وادار سازند. 

عدل چیست؟ عدل در لغت به «ضد ظلم و جور» معنى شده است. بعضى گفته‏اند: عدل عبارت از این است که «هر چیزى در جاى خودش قرار داده شود» و بعضى دیگر گفته‏اند که: عدل این است که «حق هر صاحب حقى با اندازه‏ى صحیح به وى اعطا گردد»، و بعضى با تعبیرهاى دگر عدل را معنى کرده‏اند. در حدیثى امیرالمومنین علیه‏السلام عدل را ترازوى الهى براى اقامه‏ى حق خوانده و چنین فرموده است: 

عن على علیه‏السلام قال: ان العدل میزان الله سبحانه الذى وضعه للخلق و نصبه لاقامه الحق فلا تخالفه فى میزانه و لا تعارضه فى سلطانه. 

على علیه‏السلام فرموده: عدل میزان خداوند سبحان است که براى مخلوق قرار داده و آن را به منظور اقامه‏ى حق نصب نموده است، پس با خداوند در میزانى که قرار داده مخالفت نکن و با سلطه و قدرت او معارضه ننما. 

نظم کهکشانها و نظام حیرتزاى جهان هستى بر پایه‏ى عدل تکوینى خداوند حکیم برقرار است و در حدیث آمده: 

بالعدل قامت السماوات و الارض. 

آسمانها و زمین بر اثر قوانین عادلانه‏ى بارى‏تعالى و در پرتو محاسبه و اندازه‏گیریهاى آفریدگار دانا و توانا پایدار و قائم‏اند. 

مردم روى زمین نیز اگر خواهان سعادت و رستگارى باشند باید 

جوامع خود را بر اساس عدل تشریعى خداوند استوار نمایند و طبق آن عمل کنند، با این تفاوت که عدل تکوینى با سرشت آسمانها و زمین آمیخته و به جبر اجرا مى‏شود ولى عدل تشریعى خداوند در هر زمان به وسیله‏ى پیمبر وقت به مردم ابلاغ مى‏شود و مردم در قبول و رد آن آزادى عمل داشته و دارند، مى‏توانند آن را بپذیرند و بر طبق آن عمل کنند و سعادتمند باشند و مى‏توانند از پذیرش آن سر باز زنند و عملا مخالفت نمایند و راه سقوط و تباهى را پیش گیرند. ممکن است کسانى سئوال کنند مگر انسانها نمى‏توانند براى خود قوانینى بر وفق عدل و مصلحت وضع نمایند و حتما قانونگذار باید خدا باشد و قوانین عادلانه را به وسیله‏ى وحى بر پیمبران فروفرستد و آنان آنها را به مردم ابلاغ نمایند؟ در پاسخ باید گفت: بشر از جهات متعدد در وضع قوانین عادلانه و سعادت‏بخش عاجز و ناتوان است، بشر قادر نیست براى خود مقررات جامع و کاملى را وضع نماید که جوابگوى تمام نیازهاى آدمى باشد، بعد حیوانى و انسانى را در نظر بگیرد، موازنه‏ى ماده و معنى را رعایت نماید، در تمام ابعاد، مردم را به راه صحیح هدایت کند و موجبات تعالى و تکامل همه جانبه‏ى آنان را فراهم آورد. براى آنکه مطلب تا اندازه‏اى روشن گردد لازم است در اینجا راجع به بعضى از جهات عجز و ناتوانى انسان در وضع قوانین عادلانه و مصلحت‏آمیز به اختصار توضیح داده شود. امید است شنوندگان محترم با توجه به این بحث اساسى بیش از پیش به ارزش قوانین الهى و ضرورت بعثت پیمبران در تامین سعادت بشر وقوف یابند و با معرفت زیادترى از اوامر بارى‏تعالى اطاعت نمایند. 

در دنیاى پیشرفته‏ى امروز بشر با نور علم، قسمتهایى از زوایاى تاریک خلقت را روشن نموده، از ذخایر درونیش آگاه گردیده و بر آنها دست یافته است، در اعماق زمین و دریاها کاوش کرده، از محتواى آنها 

آگاه شده و آن ودایع را براى بهبود زندگانى خود به کار گرفته است. اجرام کیهانى را تا حد ممکن مورد بررسى و تحقیق قرار داده، با افزارهاى فنى و صنعتى در جرم نزدیک زمین، یعنى کره‏ى ماه، قدم گذارده و از اجرام دوردست کیهان عکسبردارى کرده است، هسته‏ى اتم را شناخته، نیروى درونیش را آزاد ساخته و از آن بهره‏بردارى کرده است، پیشرفتهاى بهت‏آور و حیرتزا که در جهان امروز نصیب بشر گردیده بسیار است و همه‏ى این موفقیتها مدیون علم و شناخت موجودات ارضى و سماوى است. اما بشر ناشناخته و مجهول است. اولین علت عجز بشر از وضع قوانین عادلانه، ناآگاهى انسان از وجود خویشتن است، آنقدر خلقت آدمى پیچیده و مبهم است که یکى از دانشمندان عصر کنونى کتابى نوشته و نام آن را انسان، موجود ناشناخته گذارده است. از جمله مسائلى که از قرون پیشین تا امروز مورد بحث و اختلاف‏نظر بین فلاسفه و دانشمندان بوده، مسئله‏ى بقاى روح آدمى پس از مرگ بدن است. مادیون نافى حیات روح پس از مرگ بدن بوده و هستند، اینان عقیده دارند که حیات و مرگ آدمى همانند حیات و مرگ حیوان و گیاه است و با مردن پایان مى‏یابد. اما روحیون به بقاى روح عقیده داشته و دارند، اینان مى‏گویند: پرونده‏ى حیات انسان با مرگ بدن بسته نمى‏شود زیرا آدمى داراى روح مجرد و پایدار است و با مردن بدن آن حقیقت مجهول همواره زنده است و در جایى که از آن بى‏خبریم به حیات خود ادامه مى‏دهد. راسل، فیلسوف معروف دنیاى غرب، با آنکه از منکرین بقاى روح پس از مرگ بدن است ولى به نظرش زمینه‏ى ادله‏ى روحیون آنقدر قوى و نیرومند آمده که در کتاب چرا مسیحى نیستم؟ گفته است: «ولى قبول دارم که این برهانها هر لحظه امکان دارد قویتر شود و در چنین حالتى عدم اعتقاد به زندگى پس از مرگ مغایر با اندیشه‏ى علمى خواهد بود». 

اگر جمعى از افراد تحصیلکرده‏ى امروز که متخصص در رشته‏هاى مختلف علوم‏اند گرد هم جمع شوند و بخواهند با مشورت و تبادل فکر براى سعادت انسانها قوانین عادلانه که جامع و کامل باشد وضع نمایند آیا مى‏توانند مسئله‏ى بقاى روح را با آن همه ادله‏ى علمى و شواهد عینى نفى نمایند؟ پاسخ این پرسش منفى است و از نظر علمى چنین عملى براى آنان ناممکن است. اگر نظریه‏ى روحیون را بپذیرند باید قانون را به گونه‏اى وضع کنند که حاوى سعادت بشر قبل از مرگ و بعد از مرگش باشد و این کار براى آنان ناشدنى است. بشرى که از عالم بعد از مرگ کمترین اطلاعى ندارد چگونه مى‏تواند براى آن قانون سعادت‏بخش وضع کند؟ اگر عالم بعد از مرگ را نادیده انگارند و فقط براى زندگى دنیا وضع قانون نمایند، باید گفت چنین قانونى ناقص است و نمى‏تواند جوابگوى تمام نیازهاى مادى و معنوى انسان باشد و سعادت همه جانبه‏ى او را تامین نماید. اما در قوانین تشریعى بارى‏تعالى که به وسیله‏ى پیمبران ابلاغ مى‏گردد، این مشکل وجود ندارد و جهات مختلف سعادت بشر به طور جامع و کامل رعایت شده است. در مکتب پیمبران حیات پس از مرگ و زندگى در جهان ناشناخته‏ى برزخ امرى است قطعى و در ادیان الهى به موازات قوانین عادلانه براى تامین سعادت دنیا، مقرراتى براى تامین سعادت مردم در عالم بعد از مرگ وضع شده و کلمه‏ى تقوى، جامع همه‏ى آن مقررات است. خداوند در قرآن شریف فرموده: 

و تزودوا فان خیر الزاد التقوى. 

تا در دنیا هستید براى عوالم بعد از مرگ توشه برگیرید که بهترین توشه تقوى است. 

عن الحسن علیه‏السلام قال: انک لم تزل فى هدم عمرک منذ 

سقطت من بطن امک فخذ مما فى یدیک لما بین یدیک فان المومن یتزود و الکافر یتمتع. 

حضرت مجتبى علیه‏السلام فرموده است: اى فرزند آدم! تو از موقعى که رحم مادر را ترک گفتى و به این عالم قدم گذاردى همواره در ویران ساختن عمر خود هستى، پس، از سرمایه‏اى که هم اکنون در دست دارى براى منازل آینده‏ى خود ذخیره‏اى بردار که شخص باایمان در این جهان توشه برمى‏گیرد و کافر در فکر لذت‏گرایى و کامیابى است. 

هوى‏پرستى: از جمله‏ى عواملى که منشاء عجز بشر از وضع قوانین عادلانه و مصلحت‏آمیز است هوى‏پرستى و اطاعت بى‏قید و شرط از خواهشهاى نفسانى است. قرآن شریف در این باره فرموده است: 

ارایت من اتخذ الهه هواه افانت تکون علیه وکیلا. 

اى پیمبر گرامى! آیا دیدى آن انسان سیه‏روز و بدبخت را که مطیع هواى نفس خویشتن گردیده و آن را معبود خود ساخته است؟ آیا تو مى‏توانى نگهبان او از سقوط و تباهى باشى؟ 

هواى نفس در وجود آدمى دشمنى نیرومند و قوى است. او کور و کر است، نه به فکر عدل و دادگرى است و نه در اندیشه‏ى صلاح و سعادت، تنها اقناع خود را طلب مى‏کند و در پى ارضاى خویشتن است، نه عقل مى‏تواند مهارش کند و نه هوش قادر است طغیانش را فرونشاند. 

اى شهان کشتیم ما خصم برون 

مانده خصمى زان بتر اندر درون 

کشتن آن کار عقل و هوش نیست 

شیر باطن سخره‏ى خرگوش نیست 

شیطان بزرگ و گمراه‏کننده‏ى هر انسان هواى نفس اوست، تنها نیروى ایمان به خداوند است که مى‏تواند هواى سرکش را مقهور و مغلوب 

نماید و از کرسى فرمانرواییش به زیر آورد. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: ما منکم من احد الا و له شیطان. قالوا: و انت یا رسول‏الله؟ قال: و انا، الا ان الله عز و جل اعاننى علیه فاسلم فلا یامرنى الا بخیر.