شرح دعای مکارم الاخلاق(52)

جمله‏ى دوم این قطعه از دعاى «مکارم‏الاخلاق» که موضوع قسمت دوم سخنرانى امروز است، حضرت سجاد (ع) به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند:  و متابعه من ارشدنى. 

بار الها مرا موفق بدار تا از کسى که مرا به راه سعادت و  رستگارى هدایت مى‏نماید پیروى کنم. 

هدایت نمودن به راه خیر و صلاح عملى است بسیار شریف و مقدس و این کار در درجه‏ى اول شایسته‏ى ذات اقدس الهى است، چه او از نظر علم صلاح واقعى تمام موجودات را که خود آفریده است مى‏داند و از جهت راهنمایى چون منزه از بخل و عجز است، راه صلاح هر موجودى را آنطور که باید و شاید به وى ارائه مى‏نماید. هدایت انسان: خداوند در قرآن شریف راجع به هدایت انسان فرموده است:  انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا. 

ما راه صلاح و سعادت انسان را به وى ارائه نموده‏ایم، او آزاد است در اینکه شکرگزار نعمت هدایت ما باشد و از آن پیروى کند یا کفران کننده‏ى نعمت هدایت ما باشد و از آن اعراض نماید. 

هدایت تمام عوامل هستى: موقعى که موسى و هارون براى دعوت فرعون آمدند پرسید: اى موسى! خداى شما دو نفر کیست؟  قال: ربنا الذى اعطى کل شى‏ء خلقه ثم هدى. 

موسى در پاسخ گفت: خداى ما کسى است که در مجموع جهان هستى آفریده‏هاى خود را به تمام آنچه لازمه‏ى خلقتشان بوده مجهز ساخته و سپس همه‏ى آنها را به راه صلاح و کمالشان هدایت فرموده است. 

پیمبران الهى نیز با راهنمایى پروردگار، هادى مردم‏اند.  هو الذى ارسل رسوله بالهدى و دین الحق.  این خداوند است که پیمبر خود را به منظور هدایت مردم و  ارائه‏ى دین حق مبعوث فرموده است. 

على (ع) درباره‏ى هدایت رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرموده است:  و اقتدوا بهدى نبیکم فانه افضل الهدى و استنوا بسنته فانها اهدى السنن. 

به هدایت پیمبرتان اقتدا نمایید که آن برترین هدایت است و پیرو سنت او باشید که در هدایت از تمام سنن کاملتر است. 

ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام نیز هر یک در عصر خود هادى مردم‏اند و راه صلاح را به آنان ارائه مى‏نمایند. 

عن ابیجعفر علیه‏السلام فى قول الله عز و جل: «انما انت منذر و لکل قوم هاد» فقال: رسول الله صلى الله علیه و آله المنذر و لکل زمان مناهاد یهدیهم الى ما جاء به نبى الله صلى الله علیه و آله و سلم. 

قرآن شریف فرموده است: اى پیمبر! تو هشیاردهنده‏ى مردمى و هر قومى را هادى و راهنمایى است. 

امام باقر (ع) در تفسیر این آیه فرموده است: رسول گرامى انذار کننده است و در هر زمان از ما اهل‏بیت راهنمایى است که مردم را به آنچه رسول اکرم آورده است هدایت مى‏نماید. 

عن على علیه‏السلام قال: بنا اهتدیتم فى الظلماء. 

در تیرگیها و ظلمتها به وسیله‏ى ما راه صلاح را شناختید و هدایت شدید.  عقل نیز از عوامل موثر در هدایت مردم به راه صلاح و  رستگارى است و در این باره روایات زیادى از اولیاى گرامى اسلام رسیده که در اینجا پاره‏اى از آنها ذکر مى‏شود. امام موسى بن جعفر علیهماالسلام ضمن حدیث مفصلى که مخاطب آن هشام بن حکم است، عقل را حجت باطنى خداوند خوانده و از آن در کنار حجج ظاهرى پروردگار نام برده است:  یا هشام! ان لله على الناس حجتین: حجه ظاهره و حجه باطنه فاما الظاهره فالرسل و الانبیاء و الائمه، و اما الباطنه فالعقول. 

براى خداوند در بین مردم دو حجت است: یکى حجت آشکار و آن دیگر حجت نهان. اما حجت آشکار، پیمبران و انبیا و امامان هستند و اما حجت نهان عقلهاى مردم است. 

عقل چراغى است فروزان و راهنمایى است روشن‏بین و مى‏تواند راه صلاح را از فساد و هدایت را از گمراهى تمیز دهد. 

عن على علیه‏السلام قال: کفاک من عقلک ما اوضح سبل غیک من رشدک.  على (ع) فرموده: کافى است ترا از عقلت، که راههاى گمراهیت را از راههاى هدایتت روشن مى‏کند. 

انسان عاقل پیش از آنکه به کارى دست بزند باید از نیروى خرد استفاده کند و با هدایت عقل خیر و شر آن کار را تمیز دهد سپس اقدام کند یا خوددارى نماید. نقش عقل در راهنمایى انسانها آنقدر مهم است که پیشواى گرامى اسلام به پیروان خویش توصیه فرموده که از عقل خود بخواهید تا در هر مورد، نیک و بد را بگوید و شما را به خیر و صلاح هدایت نماید. 

عن النبى صلى الله علیه و آله: استرشدوا العقل ترشدوا و لا تعصوه فتندموا.  پیغمبر اکرم فرموده است: از عقل بخواهید تا ارشادتان نماید و از دستورش سرپیچى نکنید که سرانجام پشیمان خواهید شد. 

به موازات استفاده از عقل خود در مواقعى که لازم است از عقل دگران نیز استفاده کنید و به وسیله‏ى شور با عقلا بر نیروى درک خود بیفزایید، و این مطلب نیز در روایات اسلامى آمده است. 

عن على علیه‏السلام قال: من شاور ذوى العقول استضاء بانوار العقول.  على (ع) فرموده: کسى که با خردمندان شور کند از نور عقلها خویشتن را روشن نموده است. 

پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله با همان عبارتى که به مردم توصیه نموده است از عقل خود راهنمایى بخواهند در مورد استفاده از عقل افراد عاقل نیز همان عبارت را به کار برده است. 

عن النبى صلى الله علیه و آله: استرشدوا العاقل ترشدوا و لا تعصوه فتندموا.  رسول اکرم فرموده: از عاقل راهنمایى بخواهید تا به رشد و هدایت دست یابید و از راهنمایى او تخلف نکنید که با ندامت مواجه خواهید شد. 

این حدیث شریف از پیغمبر گرامى اسلام محتواى جمله‏ى دوم این قطعه از دعاى «مکارم‏الاخلاق» است که در سخنرانى امروز مورد بحث قرار گرفت. امام سجاد (ع) در پیشگاه خداوند عرض مى‏کند:  و متابعه من ارشدنى.  بار الها! مرا موفق بدار تا از کسى پیروى کنم که به خیر و صلاح ارشادم مى‏نماید. 

بعضى از مضامین و جملات دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» براى کسانى که به مبدا و معاد ایمان دارند درس دینى است، خلوص نیت را در شان توحید و یکتاپرستى مهم مى‏شمرند، براى تقوا و پاکى ضمیر ارزش الهى قائل‏اند و مى‏خواهند خویشتن را طبق دستور امام سجاد (ع) بسازند و به تعالى معنوى و سعادت ابدى نایل آیند، اما پاره‏اى از مضامین این دعا براى تمام مردم از الهى و مادى، مسلمان و غیرمسلمان که خواهان زندگى خوب و اطمینان بخش‏اند درس انسانیت و ارشاد است و راهنماى خیر و مصلحت، همه مى‏توانند از آن دستورها استفاده کنند و مطالبى را که امام سجاد (ع) فرموده و از پیشگاه الهى براى خود درخواست کرده است آنان نیز به کار بندند و از نتایج آن بهره‏مند شوند. از جمله مضامینى که جنبه‏ى انسانى و عقلانى دارد و براى تمام مردم جهان مفید و ثمربخش است، دو جمله‏ى این قطعه از دعاى «مکارم‏الاخلاق» است که امروز موضوع سخنرانى قرار گرفت. بى‏گمان در طول تاریخ براى اشخاص فهمیده و دانا بسیار اتفاق افتاده است که افراد عاقل در مواقعى به خیر و صلاحشان سخنانى گفته و راهنماییهایى نموده‏اند و آنان پس از مطالعه و دقت به صحت آن پى برده و عملا به کار بسته‏اند و از خطر و زیانى که در مخالفت با آن ممکن بود دامنگیرشان شود مصون مانده‏اند، و در اینجا به طور شاهد یک مورد ذکر مى‏شود. در هندوستان شاهى بود قوى و مقتدر، در منطقه‏ى وسیع و آبادى حکومت مى‏کرد و مردم زیادى جمعیت کشور او بودند. شاه به جمع مال و اندوختن ثروت علاقه‏ى شدید  داشت، اموال زیادى در خزاین خود گرد آورده بود و همواره در ازدیاد آن مى‏کوشید. وزیرى داشت کاردان و عاقل، او از عمل شاه ناراضى و متاثر بود و براى آینده احساس خطر مى‏نمود، روش او را نادرست و خلاف مصلحت مى‏دانست، مکرر گفته بود که شاه اموال خود را از خزاین بیرون بیاورد و در راه رفاه مردم و براى رفع نقائص مملکت و به منظور تقویت ارتش به کار گیرد، مى‏گفت: از مال نمى‏توان مرد ساخت ولى از مرد مى‏توان مال بسیار اندوخت. شاه از گفته‏هاى مکرر وزیر رنجیده‏خاطر شده بود اما به زبان نمى‏آورد. یکى از روزها که وزیر براى قانع کردن شاه و تحقق بخشیدن به گفته‏هاى خود اصرار بسیار نمود، شاه دستور داد ظرف عسلى آوردند و نزد وزیر به زمین گذاردند. طولى نکشید که مگس زیادى گرد انگبین جمع شد. وزیر آن منظره را مشاهده نمود، سپس اجازه‏ى مرخصى خواست و گفت: مقصود شاه این بود که به من بفهماند زر و پول نقد همانند عسل است، مردم با عرضه‏ى آن جمع مى‏شوند همانطور که مگسان به طرف عسل هجوم مى‏برند. وزیر از حضور شاه رفت، منتظر ماند تا شب آمد و تاریکى همه جا را فراگرفت. وزیر به خادمش گفت ظرف عسلى را بردارد و با آن بیاید. وزیر به دربار آمد و پیام داد کار مهمى دارد و اجازه‏ى حضور مى‏خواهد. شاه اجازه داد، وزیر وارد شد و به مستخدم خود گفت: ظرف عسل را مقابلش به زمین بگذارد. ظرف عسل را گذاشت ولى چون شب بود و تاریک مگسى نیامد. آنگاه وزیر به شاه گفت: مردم با عرضه‏ى زر وقتى جمع مى‏شوند که به موقع زر را به آنان بدهى، مانند مگسان که روز گرد انگبین جمع مى‏شوند، اما چون وقت بگذرد کسى به زر اعتنا نمى‏کند، همانطور که مگس در شب به طرف انگبین نمى‏آید. شاه سخت تحت تاثیر عمل 

وزیر و گفته‏ى وى قرار گرفت، او را تحسین نمود و تمجیدش کرد و به علاوه به وى جایزه داد. سپس درهاى خزاین را گشود، اموال را بیرون آورد، صرف عمران و آبادى کشور، آسایش و رفاه مردم، و تقویت ارتش و تامین هر چه بهتر زندگى ارتشیان نمود، و در نتیجه شاه از عزت و محبوبیت زیادى برخوردار گردید. 

این پیروزى و موفقیت از آن جهت نصیب شد که شاه به ارشاد و هدایت وزیر عاقل خود گوش فراداد، لجاجت نکرد، و عملا آن را به کار بست. اگر از راهنمایى وزیر سرباز مى‏زد و اموال را همچنان در خزاین نگاهدارى مى‏نمود طولى نمى‏کشید که بر اثر اقتصاد ناموزون مملکت دچار ویرانى و مردم گرفتار مضیقه‏ى مالى مى‏شدند و قهرا این رویداد عوارض ندامت بارى را پدید مى‏آورد و این عمل خود از مصادیق حدیث شریف رسول اکرم است که مذکور افتاد: 

استرشد و العاقل ترشدوا و لا تعصوه فتندموا.  از عاقل، راهنمایى و ارشاد بخواهید تا هدایت شوید و از دستورش سرپیچى ننمایید که پشیمان خواهید شد. 

به موقع است این نکته تذکر داده شود که پیروى از ارشاد و هدایت افراد عاقل و خیرخواه امرى است بس مهم و براى دست یافتن به این هدف مقدس باید از دعاى حضرت على ابن الحسین علیهماالسلام درس بگیریم و از پروردگار بزرگ بخواهیم که ما را به پیروى از خیرخواهان عاقل موفق و موید بدارد. امام سجاد (ع) در جمله‏ى دوم این قطعه از دعا به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند:  و متابعه من ارشدنى. 

بار الها! موفقم بدار که از کسى که مرا به راه خیر و صلاح ارشاد مى‏نماید پیروى کنم. 

توفیق باریتعالى اگر شامل حال شود آدمى به آسانى از ارشاد و هدایت خیرخواهان عاقل پیروى مى‏کند و به سعادت نایل مى‏گردد. ولى مهم این است که از توفیق الهى کسانى منتفع مى‏شوند که داراى تقواى فکرى و آزادى خرد باشند، آنانکه عقل خود را اسیر لجاج و عناد، تعصب و تقلید، هوى‏پرستى و خودخواهى، و دیگر عوامل اسارت نموده‏اند، لایق توفیق الهى نیستند و نمى‏توانند از ارشاد افراد عاقل و خیرخواه آنطور که باید استفاده نمایند. قرآن شریف کتاب هدایت انسانها است:  ان هذا القرآن یهدى للتى هى اقوم.  این کتاب آسمانى، مردم را به استوارترین راه سعادت هدایت مى‏نماید. 

ولى از هدایت قرآن کسانى بهره‏مند مى‏شوند که عقلشان متقى و منزه از اوصاف جاهلانه باشد. در ابتداى قرآن شریف خاطرنشان گردیده: 

هدى للمتقین.  این کتاب راهنماى افراد باتقواست. 

ذیل این آیه، متقین معرفى شده‏اند:  الذین یتقون الموبقات و یتقون تسلیط السفه على انفسهم.  متقین کسانى هستند که از گناه و نافرمانى باریتعالى که 

فرار از عبودیت و دور افتادن از رحمت اوست پرهیز مى‏نمایند و همچنین پرهیز مى‏کنند از اینکه نادانى و سفاهت بر عقلشان چیره شود و از درک حقایق بازمانند. 

بنابراین کسانى که بنده‏ى هواى نفس و تمنیات حیوانى خود هستند، کسانى که در پرستش بت و دیگر معبودهاى ساختگى عقل را واپس مى‏زنند و از پدران نادان خویش تقلید مى‏نمایند و خلاصه، آنانکه از تقواى خرد و آزادى فکر بى‏بهره‏اند و عقل خود را در محیط ظلمانى و تعصب و لجاج زندانى نموده‏اند، شایسته‏ى توفیق الهى نیستند و نمى‏توانند از ارشاد افراد عاقل و خیرخواه برخوردار گردند. از این رو قسمتى از سرمایه‏ى عمرشان در اعمال جاهلانه و خلاف مصلحت مصروف مى‏گردد و به علاوه از پى هر عملى ناروا که مرتکب مى‏شوند گرفتار افسوس و ندامت آن هستند. این قبیل افراد نادان در ادوار بعثت پیغمبران گذشته بسیار بوده‏اند و گفته‏هاى عاقلانه‏ى فرستادگان خدا را با سخنان سفیهانه و هذیان مانند پاسخ مى‏گفتند و ارشادشان را به باد مسخره مى‏گرفتند. تعالیم حکیمانه‏ى شعیب پیغمبر و پاسخهاى مردم آن عصر که در قرآن شریف (سوره‏ى هود، از آیه‏ى 84 به بعد) آمده، نمونه‏ى آن گفتگوهاست و شنوندگان محترم براى آگاهى از آن تعالیم و پاسخها مى‏توانند به کتب تفسیر مراجعه فرمایند.