شرح دعای مکارم الاخلاق(42 )

رسول اکرم (ص) براى پرورش افکار مسلمانان و راهنمایى آنان به وظایف اسلامى و انسانى، در تمام مواقع مهمترین تذکرات را در مواقع مختلف در منبر و محضر به مردم مى‏داد. از آن جمله به مناسبت فرارسیدن ماه مبارک رمضان و مهیا نمودن افکار مردم براى وظایف اجتماعى در منبر خطبه خواند و در خلال آن سه جمله را از پى هم فرمود:  و قروا کبارکم و ارحموا صغارکم و صلوا ارحامکم. 

بزرگسالان خود را احترام نمایید، خردسالان خود را مورد ترحم و مهر قرار دهید و ارحام خود را صله نمایید. 

با اینکه ذکر بزرگسالان و خردسالان شامل حال ارحام نیز مى‏شود، ولى چون مسئله‏ى صله‏ى رحم اهمیت دارد، حضرت آن را تخصیص به ذکر داد. 

افراد باایمان و پیروان راستین اسلام به امر باریتعالى در مورد صله‏ى رحم توجه کامل دارند و از مواخذه الهى در این مورد، سخت خائف و نگران‏اند، زیرا در قرآن شریف آمده است:  و الذین یصلون ما امر الله به ان یوصل و یخشون ربهم و یخافون سوء الحساب. خردمندان باایمان کسانى هستند که دستور بارى تعالى را در  مورد اشخاصى که امر به صله‏ى آنها فرموده اطاعت مى‏کنند و از خداوند و حسابرسى سخت او بیم دارند. 

در حدیث آمده است:  قال تعالى، انا الرحمن، و هذه الرحم شققت لها اسما من اسمى، فمن وصلها و صلته و من قطعها قطعته.  خداوند سبحان فرموده است: من رحمان هستم و نام رحم را از اسم خودم مشتق نموده‏ام، پس هر کس صله‏ى رحم کند و با بستگان خود پیوند نماید من او را با رحمت خود صله خواهم کرد و هر کس قطع رحم کند من رحمت خود را از او قطع خواهم نمود. 

اگر کسى صله‏ى رحم مى‏کند و به ارحام خود عملا و قولا خدمت مى‏نماید ولى در مقابل، از آنان اذیت و آزار مى‏بیند، پیشواى اسلام به چنین شخصى اجازه نمى‏دهد قطع رحم کند و خاطرنشان مى‏نماید که این کار عذاب الهى را در پى دارد . 

ان رجلا اتى النبى صلى الله علیه و آله فقال: یا رسول الله: ان لى اهلا قد کنت اصلهم و هم یوذونى، و قد اردت رفضهم. فقال له رسول الله: اذا یرفضکم الله جمیعا. 

مردى به حضور پیمبر گرامى شرفیاب شد. عرض کرد: من ارحامى دارم و آنها را صله مى‏کنم ولى آنان مرا آزار مى‏دهند، مى‏خواهم ترکشان گویم. حضرت فرمود: در این صورت خداوند همه‏ى شما را ترک خواهد گفت. 

صله‏ى رحم و نیکوکارى از عوامل جلب رحمت باریتعالى در دنیا و آخرت است و در حدیثى امام صادق علیه‏السلام این دو مطلب را در کنار هم ذکر کرده و از فایده‏ى دنیوى و اخروى آن نام برده  است. 

عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: ان صله الرحم و البر لیهونان الحساب و یعصمان من الذنوب، فصلو ارحامکم و بروا باخوانکم و لو بحسن السلام و رد الجواب. 

امام صادق علیه‏السلام فرموده: صله‏ى رحم و نیکى کردن به برادران، حساب را در قیامت آسان مى‏کند و آن دو آدمى را از گناه محافظت مى‏نماید. پس شما به ارحام خود صله کنید و به برادران خود نیکى نمایید اگر چه به سلام کردن نیکو و جواب سلام دادن باشد. 

با توجه به اینکه مردم از جهت نیروى کار، بنیه‏ى مالى، تعداد عائله، سلامتى و بیمارى، و دیگر جهات با یکدیگر متفاوت‏اند، قهرا صله‏ى رحم نیز متفاوت خواهد بود. افرادى که بین ارحام، قدرت کار و درآمد کافى دارند و زندگى خود را به شایستگى اداره مى‏کنند به کمک مالى نیاز ندارند، صله‏ى رحم در این قبیل موارد به دیدن یکدیگر رفتن، سلام و احوالپرسى نمودن، و از آزار و اذیتشان پرهیز داشتن است. 

عن ابى‏الحسن الرضا علیه‏السلام قال: قال ابوعبدالله (ع)، صل رحمک و لو بشر به من ماء و افضل ما توصل به الرحم کف الاذى عنها. 

حضرت رضا از امام صادق علیهماالسلام حدیث نموده که فرموده است: صله‏ى رحم نما اگر چه به شربت آبى باشد و بهترین صله‏ى رحم خوددارى از ایذاء آنان است. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: صلوا ارحامکم فى الدنیا و لو بسلام.  رسول گرامى فرموده است: در دنیا صله‏ى رحم نمایید، گر چه با سلام گفتن باشد. 

در مواردى که ارحام بر اثر پیرى یا بیمارى یا نقص عضو از کارافتاده و عائله دارند ارحام متمکن باید در کمال علاقه‏مندى و گشاده‏رویى دست به دست هم بدهند و زندگى آنان را از جمیع جهات اداره نمایند. در روایات اولیاى گرامى آمده که براى هر چیزى زکاتى است: زکوه علم معلومات خود را به افراد شایسته و لایق آموختن است، زکوه عقل رفتار و گفتار جهال را تحمل نمودن است، زکوه قدرت عفو و بخشیدن است و دیگر امورى از این قبیل. در روایتى از على (ع) رسیده که فرموده است:  زکوه الیسار بر الجیران و صله الارحام. 

زکات کسانى که از تسهیلات مالى برخوردارند نیکى به همسایگان و صله‏ى ارحام است. 

جالب آنکه به موجب روایات، کسانى که به ارحام تهیدست و بى‏بضاعت خود کمک مالى مى‏نمایند پاداش و اجرشان در قیامت نزد باریتعالى از سایر انفاقهاى مالى که درباره‏ى دگران انجام مى‏دهند بیشتر و فزونتر است. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: الصدقه بعشره و القرض بثمانى عشره و صله الاخوان بعشرین و صله الرحم باربع و عشرین. 

رسول اکرم فرموده است: اجر صدقه ده برابر، پاداش قرض دادن هجده برابر، مزد صله‏ى برادران دینى بیست برابر، و اجر صله‏ى رحم بیست و چهار برابر است. 

از آنچه معروض افتاد جمله‏ى دوم امام سجاد (ع) در این قسمت از دعاى «مکارم‏الاخلاق» که موضوع قسمتى از سخنرانى امروز است روشن گردید:  و من عقوق ذوى‏الارحام المبره:  بار الها! جدائى ارحام را به نیکى و پیوستگى تبدیل فرما. 

امام سجاد (ع) در جمله‏ى سوم دعاى «مکارم‏الاخلاق» که موضوع آخرین قسمت سخنرانى امروز است در پیشگاه الهى عرض مى‏کند:  و من خذلان الاقربین النصره. 

و ترک یارى بستگان را به حمایت و نصرت تبدیل فرما. 

صله‏ى رحم از چند جهت شایان توجه است: اول از دیدگاه جود و عطا. کسانى که طبع سخى و دست گشاده دارند، ارحام بى‏بضاعت خویش را با بلندنظرى مورد حمایت قرار مى‏دهند و با حفظ آبرو و عزتشان زندگى آنان را اداره مى‏نمایند. این گروه داراى برترى و فضیلت اخلاقى هستند. على (ع) درباره‏ى اینان فرموده است:  صله الارحام من افضل شیم الکرام.  صله‏ى رحم از بزرگترین خوى و منش مردمان کریم‏النفس و بزرگوار است. 

دوم، از نظر دینى و ارزش اسلامى. صله‏ى رحم از وظایف قطعى افراد باایمان است و قطع رحم از گناهان بزرگ. در حدیثى که مذکور افتاد، مردى از رسول اکرم سوال کرد: مبغوضترین کارها نزد خدا چیست؟ حضرت، اول از شرک نام برده و دوم از قطع رحم. 

پاسخ آن جناب روشنگر این حقیقت است که قطع رحم در کنار شرک قرار گرفته و به آن اندازه مورد بغض و بدبینى ذات اقدس الهى است. از این رو ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام همواره مواظب اصحاب و دوستان خود بودند و در مقام بیان وظایف مالى آنان، خدمت به ارحام بى‏بضاعت را خاطرنشان مى‏ساختند و این مهم را تذکر مى‏دادند. مردى به نام عمار از دوستان متمکن امام صادق (ع) بود. 

قال له ابوعبدالله علیه‏السلام: یا عمار! انت رب مال کثیر. قال: نعم، جعلت فداک. قال: فتودى ما افترض الله علیک من الزکوه؟ قال: نعم قال فتخرج المعلوم من مالک؟ قال: نعم. قال: فتصل قرابتک؟ قال: نعم. قال: فتصل اخوانک؟ قال: نعم. فقال: یا عمار! ان المال یفنى، و البدن یبلى و العمل یبقى، و الدیان حى لا یموت، یا عمار! انه ما قدمت فلن یسبقک و ما اخرت فلن یلحقک. 

امام صادق (ع) به وى فرمود: اى عمار! تو صاحب مال بسیارى. عرض کرد: بلى، فدایت گردم. فرمود: آیا زکات واجب را مى‏دهى؟ عرض کرد: بلى. آیا مال معلومى که قرآن شریف فرموده «فى اموالهم حق معلوم» پرداخت مى‏کنى؟ عرض کرد: بلى. آیا صله‏ى رحم مى‏نمایى و به آنان کمک مالى مى‏کنى؟ عرض کرد: بلى. آیا برادران دینیت را از حمایت مالى برخوردار مى‏سازى؟ عرض کرد: بلى. فرمود: اى عمار! مال فانى مى‏شود، بدن در قبر مى‏پوسد، و عمل باقى مى‏ماند، و خداوند زنده‏اى است که هرگز نمى‏میرد. اى عمار! آن را که پیش فرستادى از تو سبقت نمى‏گیرد و آن را که باقى گذاردى به تو ملحق نمى‏شود. 

سوم، از نظر خذلان قاطع رحم و اینکه ارحام بى‏بضاعت در روز گرفتارى او را یارى نمى‏نمایند و نیازش را با حمایت خویش برطرف نمى‏سازند. زندگى بشر بر اساس همکارى و تعاون استوار است، مردم در جمیع شئون حیاتى به یکدیگر نیاز دارند، باید همه دست به دست هم بدهند و چرخ زندگى را به حرکت درآورند تا در پرتو آن جمیع نیازهاى مادى و معنوى تامین گردد و بشر به حیات انسانى خویش ادامه دهد. مردى به نام ابوعبیده به امام صادق (ع) عرض کرد: 

ادع الله لى ان لا یجعل رزقى على ایدى العباد. فقال علیه‏السلام: ابى الله علیک ذلک الا ان یجعل ارزاق العباد بعضهم من بعض و لکن ادع الله ان یجعل رزقک على ایدى خیار خلقه فانه من السعاده و لا یجعله على ایدى شرار خلقه فانه من الشقاوه.  

از خدا بخواهید که رزق مرا در دست بندگانش قرار ندهد. فرمود: خداوند از این امر ابا دارد و باید نیاز افراد مردم با تعاون یکدگر تامین گردد. تو از خداوند بخواه که رزقت را در دست مردمان خوب و خیر قرار دهد که این خود از سعادت است، و در دست اشرار و بدان قرار ندهد که این از بدبختى و شقاوت انسان است. 

براى آدمى در طول زندگى وقایعى پیش مى‏آید و با حوادثى مواجه مى‏گردد که به کمک دیگران نیاز دارد، مثلا یکى از افراد خانواده‏اش ناگهان دچار بیمارى سخت مى‏شود و باید هر چه زودتر به بیمارستان منتقلش نمایند یا آنکه مى‏میرد و براى تهیه‏ى وسایل حمل جنازه و کفن و دفن لازم است اشخاصى او را یارى دهند یا مورد  هجوم کسانى واقع مى‏شود و باید با حمایت دگران از خطر رهایى یابد و سایر رویدادهایى از این قبیل. البته افراد متمکن بیش از افراد عادى یا تهیدستان به حمایت و یارى احتیاج دارند. صله‏ى رحم در انجام این مهم نقش موثرى دارد، زیرا اولا صله‏کننده بر اثر صله‏ى رحم محبوبیت به دست مى‏آورد، و ثانیا در مواقع لازم، ارحامى که مدیون اخلاقى او هستند به یاریش قیام مى‏کنند و دشمن او را خوار و سرکوب مى‏نمایند. 

عن على علیه‏السلام قال: صله الرحم توجب المحبه و تکبت العدو. 

صله‏ى رحم محبوبیت به بار مى‏آورد و موجب خوارى و ذلت دشمن مى‏شود. 

امام سجاد (ع) در جمله‏ى سوم این قسمت از دعاى «مکارم‏الاخلاق» کمک و یارى ارحام را مورد توجه قرار داده و به پیشگاه خدا عرض مى‏کند:  و من خذلان الاقربین النصره. 

بار الها! ترک یارى بستگان را به حمایت و نصرت تبدیل فرما. 

نه تنها ارحام و بستگان نزدیک باید با دست و زبان، قلم و قدم، و در صورت لزوم با کمکهاى مالى مورد حمایت افراد غنى و متمکن خانواده قرار گیرند، بلکه افراد وظیفه‏شناس و مال‏اندیش این روش پسندیده را در مورد تمام بستگان دور و نزدیک رعایت مى‏نمایند و حدود و حقوق اخلاقى همه‏ى آنها را محترم مى‏شمرند تا در حوادث و رویدادها از عواطف و نصرت آنان برخوردار گردند و این دستور  حکیمانه را على (ع) ضمن حدیثى خاطرنشان فرموده است:  عن على علیه‏السلام قال: لن یرغب المرء عن عشیرته و ان کان ذامال و ولد و عن مودتهم و کرامتهم و دفاعهم بایدیهم و السنتهم، هم اشد الناس حیطه من ورائه و اعطفهم علیه و المهم لشعثه و ان اصابته مصیبه او نزل به بعض مکاره الامور و من یقبض یده عن عشیرته فانما یقبض عنهم یدا واحده و تقبض عنه منهم اید کثیره. 

هرگز نباید آدمى نسبت به فامیل و بستگان بى‏اعتنا شود و آنان را با چشم بى‏رغبتى بنگرد. اگر چه داراى مال و اولاد باشد، نباید دوستى و کرامت اخلاقى و دفاع آنان را که با دست و زبان انجام مى‏دهند نادیده انگارد. اگر او با مصیبتى مواجه شود یا با ناملایمى رو به رو گردد، عشیره و فامیل از پشت سر بزرگترین مدافع، عطوفترین افراد، و جمع‏کننده‏ترین پراکندگیهاى وى هستند. اگر کسى از اقارب و بستگان خود دست بکشد او یک دست را از آنان قبض نموده اما در مقابل، دستهاى متعدد فامیل و بستگان از وى قبض شده است. 

کسى که مى‏خواهد در مواقع گرفتارى و سختى از نصرت و یارى دگران برخوردار باشد و مورد خذلان قرار نگیرد، حتما باید حقوق تمام برادران دینى و همه‏ى بستگان و ارحام را محترم شمرد و همواره مورد توجه قرار دهد زیرا کم‏اعتنایى و سبک شمردنشان موجب محروم ماندن از یارى و نصرت آنان مى‏گردد.