شرح دعای مکارم الاخلاق(34 )

 رسول اکرم فرمود: حضرت موسى بن عمران در نقطه‏اى نشسته بود. شیطان به سویش آمد. از وى پرسید: کدام گناه است که وقتى اولاد آدم مرتکب آن مى‏شود تو بر وى غلبه مى‏کنى؟ پاسخ داد: وقتى از اعمال خویش به عجب آید،کارهاى خوب خود را بسیار بشمرد و گناه خویشتن را ناچیز تلقى نماید. 

یکى از خطرناکترین حالاتى که ممکن است دامنگیر انسان شود و موجب هلاکت و تباهى گردد این است که در یک مورد، هواى نفس و آرزوى دراز با هم بیامیزند و آدمى را براى نیل به هدف درونى به تلاش و کوشش وادار سازند. 

عن النبى صلى الله علیه و آله: ان اخوف ما اخاف على امتى الهوى و طول الامل. اما الهوى فانه یصد عن الحق و اما طول الامل فینسى الاخره. 

رسول گرامى فرمود: بزرگترین خوف من براى امتم هواى نفس و آرزوى دراز است. اما هواى نفس، آنان را از حق رویگردان مى‏کند و آرزوى دراز، آخرت را از یادشان مى‏برد. 

واضح است که در چنین موقعى میدان وسوسه‏ى شیطان گسترده مى‏شود و چراگاه عمر آدمى براى او بسیار وسیع مى‏گردد و اگر به فرض در اعماق جان آن انسان اندیشه‏ى گناه بیاید او را به امید توبه از آن فکر باز مى‏دارد و مانع را از سر راهش برطرف مى‏کند. على علیه‏السلام درباره‏ى چنین انسان سیه‏روزى فرموده است:  فان اجله مستور عنه و امله خادع له، و الشیطان موکل به، یزین له المعصیه لیرکبها، و یمنیه التوبه لیسوفها. 

ساعت مرگ خود را نمى‏داند، آرزویش وى را فریب مى‏دهد، شیطان موکل بر اوست که گناه را در نظرش زیبا جلوه دهد تا آن را مرتکب شود و در آرزوى توبه نگاهش مى‏دارد تا آن را به تاخیر اندازد. 

از جمله‏ى وسایل موثر که شیطان براى انحراف مردم و آلوده ساختن آنان به گناهان بزرگ، از آن استفاده مى‏کند خشم و شهوت است و در این باره روایات زیادى از اولیاى اسلام رسیده است:  عن على علیه‏السلام قال: لیس لابلیس وهق اعظم من الغضب و النساء. 

على (ع) فرموده است: شیطان هیچ دامى براى گمراه کردن مردم، مهمتر از خشم و شهوت ندارد. 

خشم، در وجود آدمى به منزله‏ى نیروهاى دفاعى براى کشور  است، همانطور که مامورین مسلح در مرزها حافظ استقلال و امنیت و مانع تجاوز بیگانگان هستند خشم نیز براى دفاع از بدن و جلوگیرى از تجاوز عناصر فاسد، مهیا و آماده است. اگر درنده‏اى یا گزنده‏اى یا راهزنى به آدمى حمله کند نیروى خشم تحریک مى‏شود و با قوت، آدمى را مهیاى دفاع مى‏کند و او را از خطر مصون مى‏دارد. بنابراین وجود خشم براى دفاع از حیات انسان و حفظ سلامت تن امرى مهم است، اگر نیروى خشم نابجا به کار برده شود همانند آن است که مرزداران سلاحهاى گرم خود را به روى یکدگر نشانه روند و در مقام قتل یکدیگر برآیند. اولیاى گرامى اسلام این خطر را خاطرنشان فرموده و به پیروان خود اعلام کرده‏اند: به هوش باشید، غضب را نابجا به کار نبرید، و موجبات سقوط و تباهى خویشتن را فراهم نیاورید. 

عن ابیجعفر علیه‏السلام قال: ان هذا الغضب جمره من الشیطان توقد فى قلب ابن آدم.  امام باقر (ع) فرموده است: غضب آتشى از شیطان است که در دل فرزندان آدم مى‏افروزد و آنان را برافروخته مى‏کند. 

عن على علیه‏السلام قال: الغضب نار موقده. من کظمه اطفاها و من اطلقها کان اول محترق بها. 

على (ع) فرموده است: غضب آتشى است افروخته. اگر کسى آن را در دل نگاه دارد و ظاهر نسازد آن را فرونشانده است و اگر آزادش بگذارد و زبانه کشد اول کسى که در آن مى‏سوزد شخص غضب‏کننده است. 

و فى وصیه له علیه‏السلام لعبد الله بن العباس عند استخلافه ایاه على  البصره: ایاک و الغضب فانه طیره من الشیطان. 

از جمله‏ى وصایاى على (ع) به عبدالله بن عباس موقعى که او را مامور بصره نموده بود این بود که فرمود: بپرهیز از غضب براى اینکه غضب سبک سرى از ناحیه‏ى شیطان است. 

کسى که مى‏خواهد از خطرات غضب مصون بماند باید در قدم اول به وسیله‏ى سجیه‏ى حلم، خود را پرورش دهد و خویشتن را به آن خلق پسندیده متخلق سازد و تا وقتى آن صفت از ملکات نفسانیش نشده متظاهر به حلم شود و خود را مانند افراد حلیم بنمایاند. 

عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: اذا لم تکن حلیما فتحلم.  امام صادق (ع) فرمود: اگر حلیم و بردبار نیستى با تکلف، خود را به حلم وادار ساز. 

اولیاى گرامى اسلام مانند پدرى مهربان همواره مراقب کارهاى دوستان و پیروان خود بودند و در مواقع لازم آنان را به وظایفشان متوجه مى‏کردند. 

عن جابر قال: سمع امیرالمومنین علیه‏السلام رجلا یشتم قنبرا و قد رام قنبر ان یرد علیه. فناداه امیرالمومنین (ع) مهلا یا قنبر! دع شاتمک، بها ترضى الرحمن و تسخط الشیطان و تعاقب عدوک فو الذى فلق الحب و برا النسمه ما ارضى المومن ربه بمثل الحلم و لا اسخط الشیطان بمثل الصمت و لا عوقب الاحمق بمثل السکوت. 

جابر مى‏گوید: على (ع) شنید که مردى به قنبر بد گفت. قنبر خواست گفته‏ى او را پاسخ دهد. امام (ع) به قنبر ندا داد که آرام باش. بدگوى خود را با خوارى رها کن که با این عمل، خدا را راضى  مى‏کنى، شیطان را به غضب مى‏آورى و دشمنت را مجازات مى‏نمایى، قسم به خدایى که حبه را شکافته و بشر را آفریده است مومن نمى‏تواند با هیچ عملى همانند حلم، خداى را خشنود کند و مانند سکوت، شیطان را خشمگین نماید و مانند خاموشى، شخص احمق را کیفر دهد. 

علاوه بر حلم و خویشتندارى، انسان خشمگین براى مصون ماندن از عوارض غضب مى‏تواند محیط خشم را ترک گوید و از مجلسى که در آن سخنان تند رد و بدل مى‏گردد بیرون رود یا آنکه وضع و هیئت خود را تغییر دهد: اگر ایستاده است بنشیند، اگر نشسته است به پا خیزد یا موقع افروختگى، دست و صورت خود را با آب سرد بشوید، و خلاصه، با کارهایى از این قبیل، خود را از دام شیطان دور نگاه دارد. 

شهوت نیز همانند غضب دام بزرگ شیطان است و مى‏تواند آدمى را به ناپاکى و انحراف سوق دهد و موجب سقوطش گردد. براى مصون ماندن از این خطر باید مرد و زن اجنبى با یکدیگر خلوت نکنند و خویشتن را در معرض گناه قرار ندهند. 

عن النبى صلى الله علیه و آله: لا یخلون رجل بامراه الا کان ثالثهما الشیطان.  رسول اکرم فرموده: هیچ مردى با زن اجنبى خلوت نمى‏کند مگر آنکه سومى آن دو شیطان است. 

و عنه صلى الله علیه و آله: من کان یومن بالله و الیوم الاخر فلا یبیت فى موضع یسمع نفسه امراه لیست له بمحرمه.  و نیز رسول اکرم فرموده است: کسى که به خدا و روز جزا ایمان دارد شب را در جایى نمى‏خوابد که صداى نفس کشیدن او را زن نامحرم بشنود. 

خلاصه، شهوت و غضب دو دام بزرگ است که شیطان براى گرفتار ساختن انسانها و گمراه کردن آنان در اختیار دارد. افراد، هر قدر باایمان باشند در خطر این دو قرار دارند و براى رهایى از آنها باید مراقبت کنند که با زن اجنبیه خلوت ننمایند و اگر در محیط خشم واقع شدند فورا آن را ترک گویند و از آن مجلس خارج شوند. 

قال الصادق علیه‏السلام: ان رجلا جاء الى عیسى بن مریم فقال له یا روح الله ! انى زنیت فطهرنى. فامر عیسى (ع) ان ینادى فى الناس لا یبقى احد الا خرج بتطهیر فلان. فلما اجتمع و اجتمعوا و صار الرجل فى الحفره. نادى الرجل فى الحفره لا یحدنى من لله تعالى فى جنبه حد. فانصرف الناس کلهم الا یحیى و عیسى. علیهماالسلام فدنا منه یحیى، فقال له: یا مذنب! عظنى. فقال له: لا تخلین بین نفسک و بین هواها فتردى. قال: زدنى. قال لا تعیرن خاطئا بخطیئته. قال، زدنى. قال: لا تغضب. قال: حسبى.  امام صادق (ع) فرمود: مردى حضور حضرت مسیح آمد و عرض کرد: مرتکب زنا شده‏ام، مرا تطهیر کن. عیسى دستور داد که اعلام کنند تا تمام مردم در تطهیر گناهکار حضور یابند. وقتى همه جمع شدند و گناهکار در حفره‏ى اجراى حق قرار گرفت به صداى بلند گفت: کسى که خودش باید مورد حد الهى واقع شود نباید در حد من شرکت کند. همه‏ى مردم رفتند، فقط حضرت مسیح ماند و یحیى. در  این موقع یحیى کنار حفره، نزد مرد مجرم آمد و گفت: اى گناهکار! مرا موعظه کن. مرد گفت: خودت را با هواى نفست آزاد مگذار که سقوط خواهى کرد. یحیى گفت: موعظه‏ى دیگر بگو. گفت: گناهکار را در گناهش مورد ملامت قرار مده. یحیى گفت: باز هم موعظه کن. مرد گفت: از به کار بردن خشم خوددارى نما. یحیى گفت: موعظه‏ات مرا کافى است. 

در این حدیث چند نکته است که باید مورد کمال توجه شنوندگان محترم واقع شود: اول آنکه یحیى به مرد مجرم خطاب کرد، اى گناهکار! مرا موعظه کن. یحیى نمى‏خواست از این جهت که آن مرد مرتکب گناه شده به وى اهانت نماید، بلکه مى‏خواست بگوید که تو آنقدر باایمانى که خودت آمده‏اى و نزد مسیح به گناه پنهانت اعتراف نموده‏اى تا بر تو اجراى حد کند. از تو مى‏خواهم مرا از بعد گناه کردن یک فرد باایمان آگاه سازى و موعظه کنى. مرد در پاسخ گفت: خودت را با هواى نفست آزاد مگذار که مثل من سقوط خواهى کرد. در جمله‏ى دوم که مجرم به یحیى مى‏گوید: گناهکار را براى گناهش ملامت مکن، یعنى با من که دچار لغزش شده‏ام و با زن بیگانه خلوت نموده‏ام و مرتکب بى‏عفتى گشته‏ام با زبان ملامت سخن مگو، بلکه بر من متاثر باش که چنین گرفتارى برایم پیش آمد. سوم آنکه مرد گناهکار شهوت و غضب را در کنار هم آورده و به یحیى اعلام مى‏کند: خطر شهوت و خطر غضب را همواره مورد توجه قرار بده و هرگز از این دو مهم، غافل و بى‏خبر مباش. حضرت یحیى (ع) مردى است الهى و از پیمبران حضرت باریتعالى، او با آنکه همواره پاک و منزه زیست نموده از مرد گناهکار درخواست موعظه مى‏کند تا خویشتن را مورد مطالعه‏ى دقیق قرار دهد و اگر نقطه‏ى  ضعفى در خود یافت آن را اصلاح نماید. گویى یحیى همیشه در این فکر بوده و از هر فرصتى براى خودسازى استفاده مى‏نمود. ضمن حدیث مفصلى از حضرت على بن موسى الرضا علیهماالسلام است که یحیى شیطان را دید و از دامهاى او که براى گمراه نمودن مردم به کار مى‏برد سوال کرد و در پایان حدیث چنین آمده است:  قال یحیى علیه‏السلام: فهل ظفرت بى ساعه قط؟ قال: لا، و لکن فیک خصله تعجبنى. قال یحیى: فما هى؟ قال: انت رجل اکول. فاذا اکلت و بشمت فیمنعک ذلک من بعض صلوتک و صیامک باللیل. قال یحیى (ع): فانى اعطى الله عهدا الا اشبع من الطعام حتى القاه. قال له ابلیس: و انا اعطى فى الله عهدا الا انصح مسلما حتى القاه. 

یحیى (ع) از شیطان پرسید: آیا شده است که ساعتى بر من تسلط یابى؟ پاسخ داد: نه، ولى به یحیى گفت: در شما خصلتى است که مایه‏ى اعجاب من است. یحیى پرسید: آن خصلت چیست؟ شیطان گفت: شما مردى هستى پرخوراک، موقعى که افطار مى‏کنى و غذاى سنگین مى‏خورى تغذیه‏اى اینچنین باعث مى‏شود که پاره‏اى از نمازهاى مستحب شبانه را انجام ندهى و از آن باز مانى. یحیى گفت: من با خدا عهد مى‏بندم که از این پس غذاى سیر نخورم تا خدا را ملاقات نمایم. شیطان گفت: من نیز با خدا عهد مى‏بندم که هرگز مسلمانى را نصیحت نکنم تا خدا را ملاقات نمایم. 

نتیجه آنکه: عمرهاى مردم باایمان چراگاه شیطان است، او همواره سعى دارد از راهى که ممکن است فرزندان آدم را اغفال نماید  و آنان را به عصیان وادار سازد. 

عن النبى صلى الله علیه و آله: ان ابلیس رضى منکم بالمحقرات.  رسول اکرم فرموده است: شیطان از گناهان شما خشنود مى‏شود هر چند آنها معاصى صغیره باشند. 

خداوند مهربان، در مقابل وسوسه‏هاى شیطان در توبه و استغفار را به روى مردم گشوده و به آنان وعده‏ى عفو و مغفرت داده است تا گناهکاران هرگز مایوس نشوند و خویشتن را از فیض باریتعالى بى‏نصیب نپندارند. 

قل یا عبادى الذین اسرفوا على انفسهم لا تقنطوا من رحمه الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا انه هو الغفور الرحیم. 

پیمبر گرامى! به مردم بگو: اى بندگانى که بر نفس خود اسراف نموده و بر خویشتن ستم کرده و مرتکب گناه شده‏اید هرگز از رحمت باریتعالى مایوس نباشید که او بخشنده‏ى مهربان است. 

عن على علیه‏السلام قال: الذنوب الداء و الدواء الاستغفار و الشفاء ان لا تعود.  على (ع) فرموده است: گناهان بیمارى و دواى آن استغفار و طلب عفو از پیشگاه باریتعالى است و نشانه‏ى شفا یافتن گناهکاران این است که دوباره پیرامون آن معصیت نگردند و مرتکب نشوند. 

امام سجاد (ع) در این قسمت از دعاى «مکارم‏الاخلاق» موضوع سخنرانى امروز، از خداوند عمرى را طلب مى‏کند که لباس خدمت در اطاعت باریتعالى باشد، اما اگر عمرش چراگاه شیطان شود عرض مى‏کند: بار الها آن عمر را از من بگیر و به حیاتم پایان  بخش پیش از آنکه خشم شدیدت متوجهم شود و غضبت بر من استوار گردد. 

در پایان بحث لازم است این نکته تذکر داده شود که امام سجاد و تمام ائمه‏ى طاهرین علیهم‏السلام در پناه باریتعالى از گناه، مصون و محفوظند و به صریح قرآن شریف، شیطان بر این بندگان واقعى خداوند سلطه ندارد. 

ان عبادى لیس لک علیهم سلطان. 

پیروان آن حضرت باید از این جمله‏ى امام که ضمن دعاى «مکارم‏الاخلاق» آمده استفاده کنند و مراقب باشند که عمرشان چراگاه شیطان نشود و اگر مرتکب گناه شدند هر چه زودتر استغفار کنند، از پیشگاه باریتعالى طلب عفو و بخشش نمایند و آن لکه‏ى تیره را از صفحه‏ى اعمال خویش بزدایند که اگر توبه نکنند و در فکر توبه نباشند و همچنان به گناه و ناپاکى ادامه دهند در صف کسانى قرار مى‏گیرند که اسیر بیباکى و تجرى شدیدند و به معصیت خداوند متعال اصرار دارند . 

عن ابیجعفر علیه‏السلام قال: الاصرار ان یذنب العبد و لا یستغفر و لا یحدث نفسه بالتوبه فذلک الاصرار. 

امام باقر (ع) فرموده: اصرار در معصیت عبارت از این است که بنده‏اى گناه کند و از خداوند طلب عفو و بخشش ننماید و در دل نیز به فکر توبه نباشد، چنین شخصى مصر در گناه است.