شرح دعای مکارم الاخلاق(22 )

اسلام علاوه بر آنکه مواسات و تعاون را به پیروان خود درس داده، از ایثار که مرحله‏ى بالاترى از تعاون است نیز سخن گفته و آنان را به ایثار تشویق نموده است که به منظور جلب خشنودى ذات اقدس  الهى در مواقعى که بتوانند دگران را بر خویشتن مقدم دارند و چیزى که مورد احتیاج خود آنان است به مسلمانى که نیازمندتر است اعطا نمایند. 

عن على علیه‏السلام قال: عند الایثار على النفس یتبین جواهر الکرماء.  على (ع) فرموده است: در زمینه‏ى ایثار بر نفس گوهر طبع و رفعت روح افراد کریم‏النفس آشکار مى‏گردد. 

احسان به مردم و اقناع تمایل دگردوستى منحصر به خدمات مالى نیست بلکه هر قسم خدمتى به دگران نشانه‏ى انسانیت و حاکى از فضیلت است. ناتوانى را دست گرفتن، یتیمى را نوازش نمودن، راه گم کرده‏اى را هدایت کردن، نابینایى را از خیابان عبور دادن، و دیگر خدماتى از این قبیل مورد ترغیب و تشویق اولیاى گرامى اسلام است. 

قال رجل للنبى صلى الله علیه و آله: احب ان اکون خیر الناس.  فقال: خیر الناس من ینفع الناس، فکن نافعا لهم. 

مردى به رسول گرامى عرض کرد: دوست دارم که بهترین مردم باشم. حضرت فرمود: بهترین مردم کسى است که نفعش بیشتر عاید مردم گردد، پس تو در راه نفع رساندن به مردم کوشا و جدى باش تا از بهترین مردم باشى. 

یکى از خدمات ارزنده و پرارج نسبت به مردم دفاع از عرض و شرف آنان است و بدبختانه در محیط ما به این امر مهم کمتر توجه مى‏شود. 

نال رجل من عرض رجل عند النبى صلى الله علیه و آله. فرد رجل من القوم علیه، فقال رسول الله صلى الله علیه و آله: من رد عن عرض اخیه کان له حجابا من النار. 

مردى در حضور رسول گرامى نسبت به کسى سخن ناروا گفت و به عرض او تجاوز نمود . شخصى که در مجلس حاضر بود گفته‏ى او را رد کرد و از مرد مورد تجاوز دفاع نمود. رسول اکرم فرمود: کسى که از عرض برادر خود دفاع نماید همان دفاع براى او در مقابل آتش حجابى مى‏شود و او را از خطر مصون و محفوظ مى‏دارد. 

امام سجاد (ع) در پیشگاه الهى دعا مى‏کند:  و اجر للناس على یدى الخیر.  بار الها! به دست من براى مردم خیر و خوبى جارى کن. 

با توجه به اینکه خیر رساندن به مردم داراى معناى وسیع و گسترده‏اى است و افراد خیر مى‏توانند به اشکال مختلف و صور گوناگون به آنان نفع و خیر برسانند، امام (ع) از خدا مى‏خواهد که او را در طول ایام زندگى به انواع خوبیها و خیرات نسبت به انسانها موفق و موید بدارد. 

ناگفته نماند که نه تنها احسان و نیکى به مردم باعث جلب رحمت باریتعالى است ، بلکه احسان به حیوان نیز مى‏تواند آدمى را مشمول رحمت خداوند بنماید و بر اثر آن گناهانش مورد عفو قرار گیرد و در اینجا به طور نمونه یک مورد که در حدیث آمده است به عرض شنوندگان محترم مى‏رسد:  عن النبى صلى الله علیه و آله قال: اطلعت لیله اسرى على الجنه 

فرایت امراه زانیه، فسالت عنها. فقیل انها مرت بکلب یلهث من العطش. فارسلت ازارها فى بئر فعصرته فى حلقه حتى روى. فغفر الله لها. 

رسول گرامى فرمود: در شب معراج به بهشت اشراف یافتم. در آنجا زن زانیه‏اى را دیدم، پرسیدم این آلوده دامن چه عملى کرده است که بهشتى شده؟ پاسخ دادند: او بر سگى گذر کرده است که زبانش بر اثر شدت عطش از دهانش درآمده و پیوسته نفس مى‏زد. آن زن روپوش بلند سرتاسرى خود را از برگرفت و در چاهى که در آن نزدیک بود آویخت، روپوش به آب رسید، مقدارى از آب را به خود گرفت، پارچه را بالا کشید، نقطه‏ى پر آب را در گلوى سگ تشنه فشرد و حیوان را سیراب نمود. خداوند بر اثر این خدمت، گناهان زن را بخشید و او را بهشتى نمود. 

شاید حدیث دیگرى نظیر روایت آن زن در اخبار آمده باشد که سعدى آن را دیده و به نظم آورده است: 

یکى در بیابان سگى تشنه یافت    برون از رمق در حیاتش نیافت 

کله دلو کرد آن پسندیده کیش  چو حبل اندر آن بست دستار خویش 

به خدمت میان بست و باز و گشاد  سگ ناتوان را دمى آب داد 

خبر داد پیغمبر از حال مرد   که داور گناهان از او عفو کرد 

الا گر جفا کارى اندیشه کن   وفا پیش گیر و کرم پیشه کن 

کسى با سگى نیکویى گم نکرد  کجا گم شود خیر با نیکمرد 

کرم کن چنان کت برآید ز دست   جهانبان در خیر بر کس نبست 

امام (ع) در جمله‏ى دوم دعا که موضوع قسمتى از سخنرانى امروز  است به پیشگاه خدا عرض مى‏کند:  و لا تمحقه بالمن.  بار الها! خوبى و خیرى را که با دست من به جریان مى‏اندازى با منت گذاردن، محو و نابود منما. 

از این جمله استفاده مى‏شود که افراد خیر و نیکوکار اگر کار خوب خود را به منت آلوده کنند عمل خیرشان باطل و بى‏اثر مى‏شود و خداوند آن را محو و نابود مى‏کند، و این مطلب در قرآن شریف آمده است:  یا ایها الذین آمنوا لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذى.  اى مردم باایمان! صدقات خود را با منت گذاردن و اذیت کردن باطل ننمایید. 

براى آنکه روشن شود چرا منت گذاردن صدقات را باطل مى‏کند لازم است در این باره توضیح مختصرى داده شود. اسلام، دین تعاون و مواسات است و از افراد متمکن خواسته که قسمتى از اموال خود را به عنوان واجب یا مستحب به گروه کم‏بضاعت و تهیدست بدهند. ولى این کار باید به قصد قربت و با رعایت احترام کامل به تهیدستان انجام پذیرد و آنان مورد تحقیر و اهانت واقع نشوند. آیین مقدس اسلام عز و شرافت مسلمانان را بسیار محترم شمرده و پر ارج دانسته است و هیچکس حق ندارد کرامت نفس و بزرگوارى خود را با پول معامله کند و بر همین اساس است که تملق‏گویى و چاپلوسى ممنوع گردیده است. کسى که به فرد بى‏بضاعتى کمک مى‏کند و خدمت خود را ماده‏ى منت نسبت به او قرار مى‏دهد با این عمل به عز و  شرف او ضربه مى‏زند و به حیثیت انسانى وى آسیب مى‏رساند و خداوند چنین صدقه‏اى را هرگز نمى‏پذیرد و منت گذاردن موجب ابطال عمل خیر آن مرد خیر مى‏شود. تا جایى اسلام به این مهم عنایت دارد که فرموده است:  قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها اذى. 

به گرمى با فقیر سخن گفتن و از او عذر خواستن از اینکه نمى‏تواند به وى خدمتى نماید بهتر از صدقه‏اى است که آمیخته به منت‏گذارى و آزار او باشد. 

براى آنکه شنوندگان محترم هر چه بهتر و بیشتر به اهمیت این موضوع واقف گردند و خدمات مالى خود را با منت گذارى، باطل و تباه ننمایند در اینجا قسمتى از روایات اولیاى گرامى اسلام که در کتب اخبار آمده است ذکر مى‏شود:  عن النبى صلى الله علیه و آله: من اسدى الى مومن معروفا ثم آذاه بالکلام او من علیه فقد ابطل صدقته. 

کسى که به مومنى چیزى عطا کند و به وى صدقه‏اى بدهد سپس او را با کلام خود آزار نماید یا بر وى منت گذارد با این عمل، صدقه‏ى خود را باطل نموده است. 

و عنه صلى الله علیه و آله: من اصطنع الى اخیه معروفا فامتن به احبط الله عمله و ثبت وزره و لم یشکر له سعیه. 

و نیز فرموده است: کسى که به برادر دینى خود خدمتى نماید سپس بر وى منت گذارد خداوند عمل او را محو و نابود مى‏سازد و بار سنگین آن عمل بر دوش وى مى‏ماند و از خدمتى که انجام داده  است بهره‏اى نمى‏برد. 

عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: المن یهدم الصنیعه. 

امام صادق (ع) فرموده است: منت گذاردن عمل خیر انسان را نابود و فانى مى‏نماید. 

اگر شخص مسلمانى صدقه بدهد و به کسانى که آن را دریافت نموده‏اند به طور مستقیم منت نگذارد و آزارشان ننماید ولى در غیاب آنان عمل خود را به زبان بیاورد و احسان خویش را به این و آن بگوید و در نتیجه موجب هتک حرمت و تحقیر دریافت کنندگان صدقه گردد، چنین شخصى مشمول آیه‏ى کریمه‏ى ابطال صدقه با من و اذى است، زیرا غیرمستقیم بر فقرا منت گذارده و آنان را آزار داده است، و این مطلب را امام جواد (ع) به شخصى فرمود که در یک روز به ده نفر فقیر عائله‏دار کمک نموده بود بدون آنکه بر آنها منت گذارد یا آنان را آزار دهد، ولى قضیه‏ى احسان و انفاق خود را براى امام جواد نقل نمود. امام به وى فرمود:  قد ابطلت برک باخوانک و صدقاتک، قال: و کیف ذلک یابن رسول الله؟ قال له محمد بن على: اقرء قول الله عز و جل: یا ایها الذین آمنوا: لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذى، قال الرجل: یابن رسول الله ما مننت على القوم الذین تصدقت علیهم و لا آذیتهم، قال له محمد بن على: ان الله عز و جل قال: لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذى و لم یقل لا تبطلوا بالمن على من تتصدقون علیه و الاذى لمن تتصدقون علیه و هو کل اذى. 

تو با نقل این قضیه بر و نیکى خود به برادرانت را ابطال  نمودى و از میان بردى، عرض کرد: چگونه از میان بردم؟ حضرت پاسخ داد: کلام خدا را بخوان که فرموده است: اى مردم باایمان! صدقات خود را با منت گذاردن و اذیت کردن ابطال منمایید، عرض کرد: یابن رسول الله! به کسانى که کمک نمودم نه بر آنها منت گذاردم و نه آزارشان دادم. حضرت فرمود: خداوند فرموده صدقات خود را با منت گذاردن و اذیت کردن باطل نکنید و نفرموده است که: صدقات خود را با اذیت دادن و منت گذاردن مستقیم بر سر کسى که صدقه را دریافت مى‏نماید باطل نکنید. 

این آیه، شامل حال تمام اقسام منتها و آزارها مى‏شود، خواه کمک‏کننده، خود مستقیما به گیرنده‏ى صدقه منت گذارد و آزارش دهد، خواه خدمت عملى و احسان خود را به دگران بگوید و این و آن را آگاه سازد و غیرمستقیم دریافت کنندگان را مورد منت یا مورد اذیت قرار دهد. 

بیان امام جواد (ع) و نکته‏اى را که در آیه تذکر داده است براى افراد خیر و احسان‏کننده درسى آموزنده است و به آنان خاطرنشان مى‏فرماید: شما که براى خدا و به نیت قربت به فقیرى آبرومند کمک مى‏کنید به گونه‏اى باشد که فقط خدا بداند و شما بدانید و فقیر، دگرى از آن آگاه نشود تا آن احسان ذخیره‏ى قیامت شما گردد و اگر به دگران بگویید و آبروى فقیر را ببرید با گفته‏ى خود، احسان خویش را ابطال نموده‏اید و ممکن است بر اثر پرده‏درى و اهانت به فقیر، در قیامت استحقاق کیفر و عذاب داشته باشید. نه تنها منت گذاردن و آزار دادن فقیر در زمینه‏ى صدقات، ممنوع و نارواست، بلکه اگر کیفیت پرداخت صدقات آبرومندانه و مناسب با عز و شرف مسلمان نباشد و موجب تحقیر و توهین وى گردد نیز در  اسلام ممنوع و غیر مجاز است. ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام که در آموختن وظایف دینى، معلم مسلمانان بودند براى آنکه اصحاب و دوستانشان به راه خطا نروند همواره به آنان تذکرات لازم را مى‏دادند و آگاهشان مى‏ساختند تا اگر در مسیر ناصحیح قدم برمى‏دارند بازگردند و به راه درست گرایش یابند. 

عن اسحق بن عمار قال: قال لى ابوعبدالله علیه‏السلام: یا اسحق! کیف تصنع بزکوه مالک اذا حضرت؟ قلت: یاتونى الى المنزل فاعطیهم. فقال لى ما اراک یا اسحق الا قد ذللت المومنین و ایاک ایاک، ان الله تعالى یقول: من آذى لى ولیا فقد ارصدلى بالمحاربه. 

اسحق بن عمار مى‏گوید: امام صادق (ع) به من فرمود: چگونه زکوه مالت را مى‏دهى، گفتم: محصول را به منزل مى‏آورم. اهل استحقاق مى‏آیند و دریافت مى‏کنند امام فرمود: اسحق! تو با این کار، مسلمانان را در معرض ذلت و خوارى قرار مى‏دهى، از این کار پرهیز کن، پرهیز کن، خداوند فرموده است هر کس دوست مرا خوار نماید براى جنگ با من مهیا گردیده است. 

در پایان بحث امروز لازم است به شنوندگان محترم تذکرى بدهم و آن این است که بحث ما درباره‏ى دعاى «مکارم‏الاخلاق» است. این دعاى شریف حاوى مطالب بسیار رفیع و بلند در شان انسانسازى و پرورش مکارم اخلاق در ضمیر مردم باایمان است، باید شنوندگان محترم حتما در هر قسمتى دقت نمایند و هر مطلبى را که امام سجاد (ع) به صورت دعا از زبان خود در پیشگاه الهى عرض 

مى‏کند آن را سرمشق خود قرار دهند و بر طبق آن عمل نمایند تا بتوانند از این دعا بهره‏ى علمى و اخلاقى ببرند و متخلق به سجایاى انسانى گردند. مثلا از دو جمله‏ى مورد بحث امروز استفاده شود که تمام افراد به قدرى که قدرت دارند با مال و قلم و قدم خود به مردم خدمت کنند و دیگر آنکه خدمات خود را با منت گذاردن بر سر مردم و به رخ آنان کشیدن نابود و فانى ننمایند و خویشتن را از پاداش خدا در قیامت محروم نسازند.