امام صادق (ع) مى‏فرمود که در گذشته پیرمرد مقدسى در بنى‏اسرائیل بود که خدا را عبادت مى‏نمود. در یکى از مواقع در بین اینکه به عبادت اشتغال داشت نگاه کرد و دید که دو کودک خروسى را گرفته‏اند و پر و بال او را مى‏کنند و خروس فریاد مى‏زند، ولى این پیرمرد عابد همچنان به عبادت خود ادامه داد، به این امر مهم توجه ننمود، و آن دو کودک را از این عمل ناروا منع نکرد. خداوند او را مجازات نمود و به زمین وحى فرستاد که این مرد پیر را در خود فرو ببر و زمین او را در خود فرو برد. 

از آنچه تا اینجا بیان شد روشن گردید که به موجب آیات و اخبار، اعمال صالحه در دنیا تا چه حد اهمیت دارد و چگونه مى‏تواند آدمى را در عرصه‏ى قیامت از عذاب و مهالک رهایى بخشد. 

اینک براى روشن شدن کلام امام سجاد (ع) باید توضیح داده شود که عمل حسن و احسن یا کار خوب و خوبتر چیست و چگونه مى‏توان آن را انجام داد. بى‏گمان اساسیترین شرط عمل خوب و عمل خوبتر خلوص نیت است و نیت خالص در حدیث امام صادق (ع) با جمله‏ى کوتاهى بیان شده است و فرموده:  و العمل الخالص الذى لا ترید ان یحمدک علیه احد الا الله تعالى. 

امام مى‏فرماید عمل خالص آن است که در انجام آن متوقع نباشى که احدى غیر از خدا ترا سپاس گوید و تحسین و تمجید نماید، پس اگر کسى در عبادت از همه‏ى مخلوق منقطع شود و فقط و فقط متوجه خدا باشد و براى اطاعت امر او عبادت نماید پروردگار، آن عمل خالص را مى‏پذیرد و به عمل کننده پاداش مى‏دهد. 

عن ابیجعفر علیه‏السلام قال: لا یکون العبد عابدا لله حق عبادته حتى ینقطع عن الخلق الیه فحینئذ یقول هذا خالص لى فیقبله بکرمه. 

امام باقر (ع) مى‏فرماید: بنده نمى‏تواند به شایستگى و چنانکه باید خداى را عبادت کند تا از جمیع مخلوق منقطع گردد و از همه‏ى مردم چشم‏پوشى نماید، در این موقع خداوند مى‏فرماید: این عمل، خالص براى من است و به منظور من انجام گرفته و من نیز به کرم خود آن را مى‏پذیرم و پاداش مى‏دهم. 

پس اگر مسلمانى نماز را به قصد قربت و براى اطاعت امر باریتعالى اقامه نماید در صورتى که انگیزه‏ى او در باطن، نیل به رحمت ابدى یا مصون ماندن از عذاب شدید قیامت باشد چنین عبادتى خوب و حسن است. اما اگر عبادت کننده به پاداش و کیفر الهى نظر نداشته و نماز را فقط براى شکرگزارى و تعظیم مقام الوهیت به پا داشته باشد این عبادت خوبتر و احسن است و اولیاى گرامى خداوند خواهان چنین خلوصى بودند و عبادتها را بدین منظور انجام مى‏دادند. نکته‏اى که لازم است مورد کمال توجه شنوندگان قرار گیرد و همواره آن را به خاطر داشته باشند این است که عمل خالصانه به جا آوردن مشکل است اما اصل عمل یا خلوص نیت در عمل را در طول ایام زندگانى و تا پایان عمر محافظت نمودن بسى مشکلتر. 

عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: الابقاء على العمل حتى یخلص اشد من العمل. 

امام مى‏فرماید: باقى نگاهداشتن عمل و ابقاى خلوص نیت از خود عمل مشکلتر است. چه بسا افرادى با نیت خالص نماز را آغاز  مى‏کنند و یک یا دو رکعت آن را با توجه به پروردگار مى‏خوانند، بین نماز شخص محترمى وارد مسجد مى‏شود که حسن نظر او نسبت به نمازگزار در جمیع شئون زندگى وى اثر مى‏گذارد. در این موقع او بر اذکار مستحب خود مى‏افزاید، طمانینه را اهمیت عملى مى‏دهد و خلاصه اینکه در چگونگى صلوه خود تغییراتى ایجاد مى‏نماید تا با این اعمال، توجه آن مرد محترم را به خوبى و پاکى خود جلب کند. این شخص نیمى از نماز را با خلوص نیت خوانده و نیم دگرش آلوده شده و جنبه‏ى ریا پیدا کرده، این مطلب است که امام صادق (ع) مى‏گوید: ادامه دادن خلوص نیت در عمل از خود عمل مشکلتر و سخت‏تر است. گاهى از اوقات، افراد، اعمال شایسته‏اى در ایام زندگى خود انجام مى‏دهند که اگر آن اعمال محفوظ بماند و از میان نرود سرمایه‏ى بسیار بزرگى براى روز قیامت خواهد بود. اما بدبختانه بسیارى از انسانها پس از آن اعمال نیک مرتکب گناهان بزرگى مى‏شوند که باعث حبط اعمال خوب آنان مى‏گردد و آن کارهاى پسندیده را از میان مى‏برد. اولیاى اسلام در پاره‏اى از مواقع این خطرات بزرگ را تذکر مى‏دادند و مسلمانان را از سقوط اعمالشان آگاه مى‏کردند. 

عن ابیجعفر علیه‏السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله من قال «سبحان الله» غرس الله له بها شجره فى الجنه و من قال «الحمد لله غرس الله له بها شجره فى الجنه و من قال «لا اله الا الله» غرس الله له بها شجره فى الجنه و من قال «الله‏اکبر» غرس الله له بها شجره فى الجنه. فقال رجل من قریش: یا رسول الله! ان شجرنا فى الجنه لکثیر. قال نعم، و لکن ایاکم ان ترسلوا علیها نیرانا فتحرقوها. 

امام باقر از رسول اکرم صلى الله علیه و آله حدیث نموده است که فرمود: هر کس بگوید «سبحان الله» خدا براى او در بهشت درختى غرس مى‏کند، هر کس بگوید «الحمدلله» خداوند در بهشت براى او درختى مى‏نشاند، هر کس بگوید «لا اله الا الله» خداوند در بهشت براى او درختى غرس مى‏کند، هر کس بگوید «الله‏اکبر» خداوند در بهشت براى او درختى مى‏نشاند. در واقع رسول گرامى مى‏خواهد بفرماید: ذکر «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر» آنقدر ارزشمند و گران قیمت است که هر جمله‏ى آن یعنى هر یک از اذکار چهارگانه‏ى آن مى‏تواند درختى را براى گوینده‏ى آن به امر الهى در بهشت غرس نماید. یکى از افراد قریش که در محضر حاضر بود عرض کرد یا رسول الله! پس درختان ما در بهشت بسیار است زیرا ما بسیار این ذکر را مى‏گوییم. حضرت فرمود: بلى بسیار است و لکن بپرهیزید از اینکه آتشى را از پى این اذکار بفرستید که آن درختها را به آتش بکشد و نابود کند. در اینجا امام باقر (ع) گفته‏ى رسول اکرم را بیان مى‏کند تا اینکه به مومنین بفهماند که ذکر خدا گفتن و تسبیح نمودن مهم است اما اگر ما از پس آن آتشى نفرستیم و نابودش ننماییم. 

معیار سعادت در آیین مقدس اسلام این است که آدمى با سعادت از مرز دنیا بگذرد و به عالم برزخ وارد شود. هر گاه کسى در طول زندگى خود اعمال صالحه‏اى با خلوص نیت انجام دهد و بتواند آنها را تا لحظه‏ى مرگ نگاهدارى کند و با خود به عالم بعد از حیاتش ببرد این فرد، انسانى سعادتمند است، اما اگر اعمال خوبى را با خلوص انجام داد ولى نتوانست آن را در باقیمانده‏ى ایام زندگى محافظت کند با همه‏ى آن اعمال نیک، بدبخت و تهیدست از دنیا  مى‏رود و در حالى به صحنه‏ى محشر وارد مى‏شود که فاقد اعمال شایسته و عوامل نجات‏بخش است. على (ع) این مطلب را در ضمن روایتى بیان نموده و به مردم فهمانده است که خطرات نابودکننده‏ى خلوص عمل بیش از خطراتى است که اصل عمل را تهدید مى‏کند. 

عن على علیه‏السلام قال: الدنیا کلها جهل الا مواقع العلم، و العلم کله حجه الا ما عمل به، و العمل کله ریاء الا ما کان مخلصا، و الاخلاص على خطر حتى ینظر العبد بما یختم له. 

امام امیرالمومنین مى‏فرماید: جمیع شئون دنیا براى ما مجهول و ناشناخته است الا مواضع و مواردى که به آنها عالم شده باشیم، تمام عملها بین ما و خداى براى خدا حجت است و با آن علم در قیامت با ما احتجاج مى‏کند، مگر آن علمى که بر طبق آن عمل شده باشد، و اعمال ما تماما ریا و خودنمایى است، مگر آنهایى که با خلوص نیت و پاکى ضمیر واقع شده باشد، پس از آن مى‏فرماید: اخلاص در عمل را خطرى بزرگ تهدید مى‏کند تا روزى که انسان ببیند که چگونه وضعش ختم مى‏شود و عمرش پایان مى‏پذیرد. 

گاهى حس خودخواهى و خودپسندى اعمال بسیار پاک و مقدس ما را آلوده مى‏کند و آنچنان ما را به راه بدبختى سوق مى‏دهد که به جاى دریافت پاداش از آن کارهاى نیک دچار عذاب و کیفر مى‏شویم. حدیثى در کتاب شریف کافى از امام باقر (ع) نقل شده که بسیار آموزنده و راهنماست و اگر انسان مراقبت کند که آلوده نشود و این حدیث را عملا به کار بندد نفع زیادى عایدش مى‏گردد و به شنوندگان محترم توصیه مى‏نمایم که همگى در این حدیث دقت  فرمایند و ابعاد آن را بسنجند تا از مسیر حق منحرف نگردند، لکن قبل از ذکر این حدیث باید مثلى آورده شود که زمینه‏ى فهم حدیث گردد:  فرض بفرمایید عده‏اى از متدینین در مسجدى در ساعات نماز شرکت مى‏نمایند و اقامه‏ى جماعت مى‏کنند و یکدگر را هم بخوبى مى‏شناسند. یکى از آن نمازگزاران مرد کاسب شریف صحیح‏العملى بوده که هم به نیکى عبادت کرده و هم خوب کسب مى‏نمود و دامنش به گناهان مالى آلوده نبود. این مرد اتفاقا دچار سکته مى‏شود، فلج مى‏گردد، به گوشه‏ى منزل مى‏افتد، چندین ماه بر بیمارى او مى‏گذرد، سرمایه‏ى کسبش را براى مداوا و تامین مخارج زندگى صرف مى‏کند، بیماریش درمان نمى‏شود، سرمایه‏اش از دست مى‏رود، مغازه‏اش را مى‏فروشد و تهیدست و بدبخت در گوشه‏ى خانه مى‏افتد، دو سالى از این پیشامد مى‏گذرد. شبى بعد از نماز مغرب یک نفر در کنار مسلمانى نشسته با او صحبت مى‏کند و مى‏پرسد که خبر از فلانى دارى؟ مى‏گوید نه، مدتى است او را ندیده‏ام و دیگر به مسجد نمى‏آید، آیا به سفر رفته؟ جواب مى‏دهد خیر، او بر اثر عارضه‏ى سکته فلج شده و به گوشه‏ى منزل افتاده، تمام هستیش از دست رفته و الان براى نان یومیه‏ى خودش و اهل‏بیتش معطل است. شنونده تکان مى‏خورد، بسیار متاثر مى‏شود که چطور این مرد محترم به این وضع رقت‏بار دچار شده، تصمیم مى‏گیرد که محرمانه و بدون اطلاع احدى نیمه‏شب به خانه‏ى او برود و کمک قابل ملاحظه‏اى به او بنماید تا جایى که حتى خودش را به آن شخص بیمار یا افراد خانواده‏ى او معرفى ننماید. شبى حرکت مى‏کند، مقدارى جنس و مبلغى قابل ملاحظه پول نقد با خود برمى‏دارد، عبایى به سر مى‏کشد، نیمه‏شب به در خانه‏ى او مى‏رود، در مى‏زند، اهل بیتش به دم درمى‏آید، آن مقدار جنس و آن  مبلغ را مى‏دهد و در را مى‏بندد. زن در را باز مى‏کند که شما کیستید، او به سرعت مى‏گذرد و مى‏رود. این سرمایه‏ى بزرگ، با این همه خلوص، واقعا مى‏تواند براى او نجات‏بخش باشد زیرا هم احسان کرده و هم خود را معرفى ننموده و احسانش با نیت پاک و خلوص و صمیمیت بوده است. اما بدبختانه بعد از گذشتن مدتى یک پیشامد حادى مى‏شود که این مرد تمام آنچه از اجر اخروى را که در این عمل ذخیره کرده بود از دست مى‏دهد، مثلا سه ماه مى‏گذرد، روزى در بازار یا در مسجدى کسى با این مرد خدمتگزار که نیمه‏شب به در خانه‏ى آن دوست سکته زده رفته صحبت مى‏کند و به او مى‏گوید: آیا خبر دارى که آن مرد کاسب بزرگوار متدین محترم دچار سکته شده و فلج گشته و به گوشه‏ى منزل افتاده و کسى به سراغ او نمى‏رود، آیا شما خبر دارید. این مرد مى‏گوید: بلى خبر دارم و به سراغش رفته‏ام. باز یک ماه مى‏گذرد کسى دیگر در جایى دگر به او مى‏گوید که آیا از آن مرد محترم خبر دارى که فلج شده و در گوشه‏ى منزل است؟ این مرد باز مى‏گوید: بلى خبر دارم، به دیدارش رفته‏ام، کمک کرده‏ام، و نیمه‏ى شب هم به سراغش رفته‏ام. این چند جمله را مى‏گوید و تمام پاداش آن عمل بر باد مى‏رود و استحقاق کیفر پیدا مى‏کند. 

اینک حدیث را با دقت بشنوید:  عن ابیجعفر علیه‏السلام انه قال: الابقاء على العمل اشد من العمل. قال یصل الرجل بصله و ینفق نفقه لله وحده لا شریک له فکتب له سرا ثم یذکرها فتمحى و تکتب له علانیه. ثم یذکرها فتمحى و تکتب له ریاء. 

امام باقر (ع) مى‏فرماید که ابقا بر عمل نیک مشکلتر از خود عمل است. راوى مى‏گوید پرسیدم: مراد از ابقا بر عمل چیست و چگونه است. امام مى‏فرماید: یک انسان مسلمان که محرمانه به دیدار یک مسلمان مى‏رود و براى خدا و به قصد خالص پروردگار به او انفاق مى‏کند و مساعدت مى‏نماید، این عمل او چون مخفیانه بوده به عنوان یک عبادت سرى در نامه‏ى عملش نوشته مى‏شود و عبادت سرى اجر بسیار بسیار بزرگ دارد. چندى نمى‏گذرد، این مرد انفاق‏کننده از خدمت و انفاق خود نام مى‏برد و به دگرى مى‏گوید: من از آن شخص دیدار کردم و به او رسیدگى نمودم. در نتیجه‏ى این اظهار، جنبه‏ى سرى بودن عمل از میان مى‏رود و به جاى آن، علانیه نوشته مى‏شود. بعدا چندى نمى‏گذرد که باز با دگرى صحبت مى‏کند که من نیمه‏شب براى رسیدگى به او به در منزل او رفتم و سرى هم رفتم، پرده‏ى او را مى‏درد، آبروى او را مى‏برد، فتکتب له ریاء: به جاى عمل خالصانه‏ى سرى عمل ریاى علنى براى او نوشته مى‏شود و عمل ریا، کیفر و مجازات دارد.