شرح دعای مکارم الاخلاق( 9)

بسم الله الرحمن الرحیم 

و انته بنیتى الى احسن النیات و بعملى الى احسن الاعمال 

امام سجاد علیه‏السلام در دعاى «مکارم الاخلاق» از پیشگاه الهى درخواست مى‏کند: خداوندا! نیت مرا به بهترین نیتها منتهى بفرما و عمل مرا نیز به بهترین اعمال پایان ده. درباره‏ى «نیت» و خصوصیات مربوط به آن در سخنرانى قبل مطالبى تقدیم شنوندگان گردید. به خواست خداوند موضوع سخنرانى امروز، درباره‏ى عمل است، امام سجاد (ع) از خداى تعالى مى‏خواهد که عملش به بهترین اعمال پایان یابد. از این جمله که امام درباره‏ى احسن الاعمال مى‏گوید روشن مى‏شود که اعمال مردم همانند نیتهایشان، از نظر ارزش معنوى، درجات و مراتبى دارد و امام (ع) از پروردگار درخواست مى‏کند که عملش بهترین و عالیترین اعمال باشد. در این مورد باید توجه داشت که اولا موضوع بحث «عمل نیک» است، لکن در خلال بحث، این سخن نیز به میان خواهد آمد که اعمال نیکى که به بدى منتهى مى‏شود و ارزش خود را از دست مى‏دهد چگونه است. اولین مطلبى 

که باید درباره‏ى «عمل خوب» معروض گردد آن است که عمل باید با سنت اسلام و برنامه‏ى شرع مقدس منطبق باشد و اگر از نظر نیت، از نظر گفتار، و از نظر حرکات جوارح با شرع و سنت منطبق نباشد اصولا آن را نمى‏توان «عمل نیک» نامید. حدیثى از رسول مکرم روایت شده که این مطلب را به خوبى روشن مى‏کند: 

قال رسول الله صلى الله علیه و آله: لا یقبل قول الا بالعمل و لا یقبل قول و عمل الا بنیه و لا یقبل قول و عمل و نیه الا باصابه السنه. 

سخنى پذیرفته نمى‏شود مگر با عمل، و عمل و سخنى قبول نمى‏شود مگر با نیت، و سخن و عمل و نیتى مقبول نیست مگر آنکه منطبق با سنت باشد. 

بنابراین انجام عمل نیک در آیین مقدس اسلام باید هم به زبان باشد، هم به بدن، و هم به نیت، و تمامى این سه قسمت باید منطبق با برنامه‏ى شرع اسلام و تعالیم مقدس رسول اکرم انجام گیرد. قرآن شریف فرموده است: 

الذى خلق الموت و الحیات لیبلوکم ایکم احسن عملا. 

خداوند مرگ و حیات را آفریده است براى اینکه شما را آزمایش کند تا معلوم شود کدامیک از شما عملتان بهتر است. 

امام صادق (ع) در ذیل این آیه مى‏فرماید:  لیس یعنى اکثر عملا لکن اصوبکم عملا. 

خداوند که در این آیه مى‏فرماید «احسن عملا» حجم و مقدار عمل، منظور نیست، بلکه مراد این است که خدا شما را بیازماید تا معلوم شود کردار کدامیک از شما به صواب و واقعیت و اصابت با  حقیقت نزدیکتر است. چه بسیارند مردمى که حجم عملشان زیاد است و معرفتشان کم و آشناییشان به سنن اسلام بسیار قلیل، بسیار عمل مى‏کنند اما ارزش کم عایدشان مى‏شود و منفعت کمتر نصیبشان مى‏گردد. برعکس، بعضى از مردم، حجم عملشان کم است و فرایض و سننشان محدود، لکن چون داراى ایمان واقعى و نیت خالص و واقف به موازین شرع مقدس‏اند عمل قلیلشان بسیار ارزنده و گرانبهاست. باید بدانیم که سرمایه‏ى مردم در قیامت همان اعمالشان مى‏باشد، آن اعمال خوب و پسندیده و مقدس. 

امام هادى (ع) فرموده است:  الناس باموالهم فى الدنیا و باعمالهم فى الاخره. 

حضرت امام على النقى (ع) مى‏فرماید: در دنیا مردم را با سرمایه‏ى مالى آنان مى‏سنجند، اما در قیامت با اعمال خوب و شریفشان سنجیده مى‏شوند. افراد باید در دنیا به گونه‏اى قدم بردارند که بتوانند از آن کارهاى نیک و شریفى که در اینجا انجام مى‏دهند در آخرت مستفید و بهره‏مند گردند. 

عن على علیه‏السلام قال لرجل ساله ان یعظه فقال (ع): لا تکن ممن یرجو الاخره بغیر العمل. 

مردى از على (ع) درخواست نمود که او را موعظه کند. امام (ع) در مقام اندرز دادن به او فرمود: از آن مردمى مباش که امید به پیروزى و سعادت در آخرت داشته باشند بدون اینکه در دنیا اعمال صالحه‏اى انجام دهند.  براى اینکه ارزش عمل، هر چه بهتر و عالیتر در نظر  شنوندگان محترم روشن شود و توجه فرمایند که در زندگى چگونه قدم برمى‏دارند و با چه کیفیتى عمر شریف خود را مى‏گذرانند روایتى از رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم ذکر مى‏شود:  ان لاحدکم ثلاثه اخلاء: منهم من یمتعه بما ساله فذلک ماله، و منهم خلیل ینطلق معه حتى یلج القبر و لا یعطیه شیئا و لا یصحبه بعد ذلک فاولئک قریبه، و منهم خلیل یقول: و الله انا ذاهب معک حیث ذهبت و لست مفارقک فذلک عمله ان کان خیرا و ان کان شرا. 

رسول معظم فرموده: براى هر یک از شما سه دوست وجود دارد: یکى آن دوستى که ترا از خواهشهایت بهره‏مند مى‏سازد و خواسته‏هاى ترا جامه‏ى تحقق مى‏پوشد و آن دوست، دارایى توست، دوست دیگر آن است که با تو همقدم و همراه است تا هنگامى که به خانه‏ى قبر وارد شوى و پس از دفن از تو جدا مى‏شود، نه به تو چیزى مى‏دهد و نه با تو مصاحبت مى‏نماید و آن اقرباى تو مى‏باشند. اما دوست سوم همراه انسان مى‏ماند و آن رفیقى است که عمل ماست. حضرت مى‏فرماید: عمل مى‏گوید به خدا قسم! هر جا بروى من با تو مى‏آیم و هرگز از تو جدا نمى‏شوم، خواه عمل خوب و خیر باشد و خواه فعل شر و ناپسند. 

بنابراین اعمال ما در دنیا از ما صادر مى‏شود ولى از ما جدا نمى‏شود، در عالم برزخ همراه ماست، در عالم قیامت با ماست. همان اعمال است که اگر خوب باشد ما را به بهشت سعادت مى‏برد و اگر بد باشد ما را به جهنم مى‏راند و به عذاب سنگین قیامت معذب  مى‏سازد. سخن خوب گفتن و حرف صحیح زدن آسان است، همه مى‏توانند به یکدیگر توصیه کنند که: راست بگویید و درستکار باشید و عدالت نمایید، حقوق مردم را حفظ کنید، حق همسایگان را رعایت نمایید، و از این قبیل سخنان که گفتارهاى طیب و طاهر و پاک است. اما این حرفها زمانى از گوینده‏ى آن ارزش دارد که رفتار او با سخنش منطبق باشد و اگر برخلاف آن باشد نه تنها آن سخن ارزش معنوى ندارد، بلکه گاهى آن گفتار که عمل با آن مخالف است زمینه‏ى عذاب آدمى را فراهم مى‏کند. یکى از امتیازات بزرگ رسول اکرم و ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام همین بود که زمانى که حرف مى‏زدند خودشان به آن عمل مى‏کردند. على (ع) در حدیثى مى‏فرماید: من بزرگتر از آنم که چیزى را بگویم و خودم قبلا بر طبق آن رفتار ننموده باشم. در این مورد در قرآن شریف آیه‏اى است:  الیه یصعد الکلم الطیب و العمل الصالح یرفعه. 

کلم طیب به سوى خدا صعود مى‏کند، سخنان پاکیزه و طاهر در درجه‏ى اول کلمه‏ى طیبه‏ى توحید است، این کلمه به سوى خدا صعود مى‏کند، اما صعود دهنده‏ى آن اعمال صالحه‏ى توحیدى است. اگر کسى به زبان «لا اله الا الله» بگوید و به توحید تکلم نماید اما در مقام عمل، مشرکانه رفتار کند عمل او برخلاف قول اوست و این عمل مشرکانه نمى‏تواند آن کلمه‏ى طیبه را به سوى خدا صعود دهد و مورد قبول باریتعالى گرداند. غیر از «لا اله الا الله» همگى سخنان نیک، اندرزهاى بجا، تذکرات لازم، امر به معروف و نهى از منکر، همه و همه کلم طیب مى‏باشند و هر یک کلمه‏اى مقدس و پاک است، اما  این کلمات نیک باید با عمل گوینده منطبق باشد تا اعمال گوینده، آن کلمات مقدس را به سوى حق تعالى بالا ببرد و مورد قبول ذات اقدس الهى بنماید، و اگر برخلاف باشد، آن کلمه‏ى طیبه نمى‏تواند به آن مقام مقدس خود برسد. در این باره روایتى از امام باقر (ع) است که فرمود:  قال رسول الله صلى الله علیه و آله: ان لکل قول مصداقا من عمل یصدقه او یکذبه. فاذا قال ابن آدم و صدق قوله بعمله رفع قوله بعمله الى الله تعالى عز و جل، و اذا قال و خالف عمله قوله رد قوله على عمل خبیث و هوى به فى النار. 

رسول اکرم فرموده است: براى هر قولى و گفته‏اى مصداقى از عمل است که آن قول را تصدیق مى‏کند یا تکذیب مى‏نماید. اگر فرزند آدم سخنى بگوید و گفتار او در رفتار او مصدق شود و عملش با گفته‏اش منطبق باشد، قول او به وسیله‏ى عملش بالا مى‏رود و به پیشگاه الهى مى‏رسد، ولى اگر سخنى بگوید و گفته‏ى او برخلاف عملش باشد، گفتارش رد مى‏شود و عمل خبیث و آلوده‏ى او در آتش سرنگونش مى‏گرداند. بنابراین، عمل داراى اهمیت فوق‏العاده است، تنها گفتن، و به سخن خوب تکلم کردن براى گوینده‏ى آن نتیجه‏ى معنوى ندارد. مطلبى که در این مورد از حدیث استنباط مى‏شود مدلول آیه‏اى از قرآن شریف است. خدا مى‏فرماید:  الیه یصعد الکلم الطیب و العمل الصالح یرفعه. 

سخن پاک و طیب نزد خدا مى‏رود و به سوى او صعود مى‏کند، اما آن چیزى که آن را بالا مى‏برد و موجب رفعت آن مى‏شود  عمل گوینده‏ى سخن است، اگر عمل، همانند سخن، پاک باشد آن سخن را به مقام رفیع بالا مى‏برد و اگر برخلاف گفته باشد آن گفته به پیشگاه بارى‏تعالى عرضه نخواهد شد. مى‏گوید باید راست گفت ولى عملا دروغ مى‏گوید، نباید به مردم تهمت زد و نباید از مسلمانان غیبت کرد اما خودش عملا تهمت مى‏زند و غیبت مى‏کند. این نصایح و تذکرات سودمند چون با عملش منطبق نیست، پیغمبر مى‏فرماید آن گفته با عمل برمى‏گردد و در آتش دوزخ سرنگون مى‏شود. تذکر نکته‏اى در اینجا به موقع است و امید مى‏رود که مورد توجه شنوندگان محترم قرار گیرد. اعمال صالحه مرضى حضرت باریتعالى است و مایه‏ى محبوبیت عامل آن نزد خداوند مى‏گردد لکن باید توجه داشت که گاهى انسان عمل صالحى را انجام مى‏دهد ولى عمل شایسته‏ترى که نزد خدا محبوبیت بیشترى دارد پیش مى‏آید، افراد باایمان و متوجه بهتر است که آن عمل صالح را موقتا ترک گویند و از پى انجام کارى که نزد خدا محبوبتر است بروند و سپس به ادامه‏ى عمل صالح خود برگردند. چند روایت با تعبیرات مختلف آمده که اگر فردى در حال طواف است و در بین طواف، مسلمانى نیاز به کمک شخص طواف‏کننده دارد و براى استمداد از او به نزد وى مى‏آید و در حین طواف، از او تمناى کمک فورى نماید، در چنین موردى امام علیه‏السلام مکررا دستور داده که طواف کننده طواف را ترک کند و از پى قضاء حاجت آن برادر مسلمان برود زیرا قضاء حاجت او نزد خدا محبوبتر و اجرش از پاداش آن عمل صالح بیشتر است، بعد از آنکه مشکل مسلمان را حل کرد و او را دلشاد نمود برگردد و به طواف خود ادامه دهد. در اینجا روایتى از على بن الحسین زین‏العابدین (ع) است که شاید مقصود از آن همین باشد:  عن ابیحمزه عن على بن الحسین علیهماالسلام قال: کان یقول ان احبکم الى الله عز و جل احسنکم عملا و ان اعظمکم عندالله عملا اعظمکم فیما عندالله رغبه. 

امام سجاد (ع) مى‏فرماید: محبوبترین شما نزد خداوند کسانى هستند که عملشان نیکوتر و رفتارشان پسندیده‏تر است، اما بدانید که اعظم شما در نزد خدا در مقام عمل و بزرگترین شما در پیشگاه الهى کسانى هستند که نسبت به عملى بیشتر مراقبت مى‏کنند که در نزد خدا مورد رغبت بیشتر است و خدا به آن اهمیت زیادتر مى‏دهد. 

بنابراین در مثالى که در مورد شخص طواف‏کننده و مسلمانى دیگر که از او استمداد مى‏کند ذکر شد، چون رفع هم و غم او نزد خداوند از ادامه‏ى طواف بالاتر است، مى‏توان گفت که اگر طواف را ترک کند و از پى برآوردن حاجت آن مسلمان برود کار بزرگترى انجام داده و توانسته است رضاى بیشترى را از خداوند نسبت به خود جلب نماید. ناگفته نماند که اگر امر مهمترى پیش آمد و آن را نادیده گرفت و به آن اعتنا ننمود ممکن است عمل خوب او هم مطرود پروردگار شود و دچار سقوط گردد. روایتى از امام صادق (ع) نقل شده که مربوط به یکى از عباد بنى‏اسرائیل در دوران قبل از اسلام است، آن حضرت مى‏فرماید:  کان رجل شیخ ناسک یعبد الله فى بنى‏اسرائیل فبینا هو یصلى و هو فى عبادته اذ بصر بغلامین صبیین قد اخذا دیکا و هما ینتفان ریشه فاقبل على ما هو فیه من العباده و لم ینههما عن ذلک فاوحى الله تعالى الى الارض ان سیخى بعبدى فساخت به الارض.