از آنچه معروض افتاد معنى نیت خوب و خوبتر یا نیت حسن و احسن روشن شد. در اینجا به موقع است که براى مزید آگاهى شنوندگان محترم، این مطلب تذکر داده شود که بعضى از علماى عامه و خاصه مى‏گویند عبادت صحیح و خالص آن است که فقط براى خداوند باشد و بس و جز اطاعت حضرت بارى انگیزه‏ى دگرى در آن نباشد، بنابراین اگر عبادت به منظور دست یافتن به بهشت جاودان یا مصون ماندن از عذاب الهى باشد آن عبادت صحیح نیست و طبق موازین انجام نگرفته است. بیشتر علماى محقق و اسلام‏شناس این نظریه را نادرست و غیر قابل اعتنا تلقى نموده‏اند. علامه‏ى بزرگ و فقیه عالى‏مقام مرحوم آیت الله محمدمهدى نراقى در کتاب جامع السعادات در رد این قول چنین مى‏گوید:  و لا تصغ الى قول من ذهب الى بطلان العباده اذا قصد بفعلها الثواب او الخلاص من العقاب زعما منه ان هذا القصد مناف للاخلاص الذى هو اراده وجه الله وحده و ان من قصد ذلک انما قصد جلب النفع الى نفسه و دفع الضرر عنها لا وجه الله سبحانه فان هذا قول من لا معرفه له بحقائق التکالیف و مراتب الناس فیها بل و لا معرفه له بمعنى النیه و حقیقتها. 

گوش فرا نده به گفته‏ى آن کس که گمان دارد اگر عبادت به قصد جلب ثواب یا خلاص از عقاب انجام شود باطل است و آن را با اخلاص ناسازگار مى‏داند. این قول کسى است که عارف به حقایق تکالیف و مراتب و درجات مردم نیست، بلکه معناى نیت و حقیقت آن را هم نمى‏داند. سپس در بیان تفاوت مردم در شناخت تکالیف و انجام عبادات بدون امید به ثواب و خوف از عذاب چنین مى‏گوید:  و اکثر الناس تتعذر منهم العباده ابتغاء لوجه الله و تقربا الیه لانهم لا یعرفون من الله تعالى الا المرجو و المخوف و غایه مرتبتهم ان یتذکروا النار و یحذروا انفسهم عقابها و یتذکروا الجنه و یرغبوا انفسهم ثوابها قلما یفهم العباده على نیه اجلال الله تعالى لاستحقاقه الطاعه و العبودیه فضلا عمن یتعاطاها و لو کلف لکان تکلیفا بما لا یطاق. 

بیشتر مردم از اینکه خدا را لوجه الله و براى تقرب به او عبادت کنند معذورند، زیرا اینان از خداوند آن را که مى‏دانند امید به رحمت و ترس از عذاب اوست و بالاترین مرتبه‏ى اطاعت و عبادت آنان این است که متذکر آتش دوزخ شوند و نفس خود را از عقاب آن برحذر دارند و به یاد بهشت جاودان باشند و نفس خویش را براى نیل به آن ترغیب نمایند. مردم مسلمان به استثناى عده‏ى معدودى از اولیاى بزرگ خدا معنى عبادت را به نیت اجلال الهى و به قصد طاعت و عبودیتش نمى‏فهمند، چه رسد به آنکه در مقام عمل، آن را انجام دهند و اگر این قبیل افراد را به چنین تکلیفى مکلف نمایند، تکلیف فوق توان و طاقت به عهده‏ى آنان گذارده شده است. 

امید به ثواب روز جزا و ترس از عذاب شدید قیامت که در  قرآن شریف مکرر و با عبارات مختلف خاطرنشان گردیده، بزرگترین محرک مسلمانان در اطاعت از اوامر الهى و اجتناب از منهیات باریتعالى بوده و هست و نیتى اینچنین از نظر علمى منافى با خلوص و قصد قربت نیست و از نظر روایات مورد تایید ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام است و در اینجا در مورد هر دو قسمت بحث مى‏شود. 

قسمت اول: مسلمانى براى خواندن نمازهاى قضا شده‏ى متوفى اجیر مى‏شود، مبلغى را از فرزند او دریافت مى‏نماید که نمازهاى فوت شده‏ى او را بخواند. آیا از اجیر با توجه به اجرتى که دریافت مى‏کند قصد قربت متمشى است و مى‏تواند نمازها را براى خدا انجام دهد؟ آقایان فقها به این پرسش پاسخهایى داده‏اند و مرحوم سید اعلى الله مقامه در کتاب عروه‏الوثقى در بحث صلوه استیجارى پس از ذکر پاره‏اى از آن جوابها چنین مى‏گوید:  و لکن التحقیق ان اخذ الاجره داع بداعى القربه کما فى صلوه الحاجه و صلوه الاستسقاء حیث ان الحاجه و نزول المطر داعیان الى الصلوه مع القربه. 

تحقیق در مطلب این است که گرفتن اجرت براى نمازهاى قضا شده‏ى متوفى داعى نمازگزار است براى داعى قربت همانند نماز حاجت و نماز استسقاء از این نظر که حاجت صاحب حاجت و باریدن باران محرک نمازگزار بوده و نمازها را به قصد قربت انجام داده است. 

براى روشن شدن مطلب لازم است راجع به این دو مثال توضیح مختصرى داده شود. جوانى را در نظر بگیرید که سخت بیمار است. مادر متدینش مى‏خواهد براى شفاى او در پیشگاه خدا دعا کند. وضو مى‏گیرد، دو رکعت نماز حاجت به قصد قربت مى‏خواند،  سپس تمناى خود را به حضرت باریتعالى عرض مى‏کند و شفاى فرزند را از خدا مى‏خواهد. این مادر نماز حاجت را به قصد قربت خوانده است، اما محرک او در خواندن نماز، شفاى فرزند بیمارش بوده و اگر فرزندش مریض نمى‏بود نماز حاجت نمى‏خواند. آیا انگیزه‏ى شفاى بیمار با قصد قربت در نماز حاجت منافات دارد؟ هرگز. در محیطى خشکسالى مى‏شود، باران نمى‏آید و اهالى از جهات متعدد در مضیقه واقع مى‏شوند و تنها راه نجات خود را نماز استسقا و دعا در پیشگاه الهى مى‏دانند. تمام مردم از زن و مرد، صغیر و کبیر، پیر و جوان، با پاى برهنه راه صحرا در پیش مى‏گیرند، حتى مادران اطفال شیرخوار را با خود مى‏آورند، در بیابان اجتماع مى‏کنند و در کمال خضوع و تذلل با قصد قربت نماز استسقا مى‏خوانند و از درگاه خدا باران رحمت طلب مى‏کنند. نماز اینان به قصد قربت واقع شده و در کمال خلوص تحقق یافته، ولى محرکشان در این عبادت طلب باران بوده و اگر خشکسالى نمى‏بود هرگز با این وضع به بیابان نمى‏آمدند و نماز استسقا نمى‏خواندند. آیا انگیزه‏ى طلب باران با نیت قربت و خلوص در نماز استسقا منافات دارد؟ هرگز. مرحوم سید مى‏خواهد بفرماید که اجرت گرفتن اجیر براى خواندن نمازهاى قضا شده‏ى متوفى نظیر نماز حاجت مادر براى شفاى فرزند و نماز استسقا براى طلب باران داعى بر داعى است و با قصد قربت منافات ندارد. آیا به انگیزه‏ى شفاى بیمار و دیگر حوائج مشروع دنیوى مى‏توان با قصد قربت نماز حاجت خواند؟ آیا براى رهایى از عذاب خشکسالى و نیل به باران رحمت مى‏توان نماز استسقا خواند؟ ولى فرایض یومیه را به قصد قربت و به منظور اطاعت امر الهى به انگیزه‏ى رسیدن به بهشت و رحمت الهى و رهایى از عذاب شدید قیامت نمى‏توان خواند؟ و اگر  خوانده شود عبادت باطل است؟ پس این همه آیات وعده و وعید در قرآن شریف براى چیست؟ و چرا خداوند اینقدر در کتاب آسمانى از بشارت و انذار سخن گفته است؟ قرآن شریف درباره‏ى زکریا و همسر و حضرت یحیى فرزندش فرموده است:  انهم کانوا یسارعون فى الخیرات و یدعوننا رغبا و رهبا و کانوا لنا خاشعین. 

اینان در انجام خوبیها و خیرات، جدى و سریع بودند و ما را از روى بیم و امید با خشوع و تذلل مى‏خواندند و بدین وسیله انجام وظیفه مى‏نمودند. 

در آیه‏ى دیگر مى‏فرماید:  و ادعوه خوفا و طمعا ان رحمت الله قریب من المحسنین.  خدا را از روى خوف و از روى طمع بخوانید، خوف از عذاب و طمع در رحمت، چه آنکه رحمت پروردگار به گروه نیکوکاران و مردمانى که عمل صالح انجام مى‏دهند نزدیک است. 

تفوه به بطلان عبادت با قصد قربت و به انگیزه‏ى نیل به بهشت و رهایى از دوزخ مایه‏ى یاس و دلسردى مسلمانان از انجام بسیارى از اعمال نیک و فعالیتهاى اسلامى است و باید از گفتن چنین سخن غیرعلمى و خلاف واقع خوددارى نمود و موجبات یاس و نومیدى مسلمانان را فراهم نیاورد. نتیجه آنکه از نظر علمى انجام عبادت به انگیزه‏ى پاداش قیامت و نجات از کیفر الهى با نیت اطاعت و قصد قربت منافات ندارد و به فرموده‏ى سید اعلى الله مقامه همانند نماز حاجت و صلوه استسقا داعى بر داعى است. از نظر روایات پیشوایان  دین علیهم‏السلام نیز انجام عبادت به قصد قربت و براى دستیابى به جنت و خلاص از عذاب الهى صحیح و مشروع است و در اینجا سه روایت را که مضامینشان با مختصر تفاوت شبیه به هم است ذکر مى‏کنیم و سومین را با نقل متن حدیث ترجمه مى‏کنیم و مختصر توضیحى درباره‏ى آن مى‏دهیم. حدیث اول از على (ع) در نهج‏البلاغه (کلمه‏ى 237) است. حدیث دوم از حضرت حسین بن على علیهماالسلام در کتاب تحف‏العقول (صفحه‏ى 246) است، و حدیث سوم از امام صادق (ع) است که به این مضمون آمده:  عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: ان العباد ثلاثه: قوم عبدوا الله عز و جل خوفا فتلک عباده العبید، و قوم عبدوا الله تبارک و تعالى طلب الثواب فتلک عباده الاجراء، و قوم عبدوا الله عز و جل حبا له فتلک عباده الاحرار و هى افضل العباده. 

امام (ع) مى‏فرماید: عبادت‏کنندگان حضرت باریتعالى سه گروه‏اند: گروهى خدا را از ترس عذاب بندگى مى‏کنند، این عبادت بردگان است که اطاعتشان از ترس کیفر مولى است. گروهى خدا را به منظور دستیابى به پاداش، عبادت مى‏کنند و این، عبادت اجیران و مزدبگیران است. و گروهى خدا را به انگیزه‏ى محبت و دوستى باریتعالى عبادت مى‏کنند و این، عبادت آزادگان و برترین و بالاترین عبادات است. 

ملاحظه مى‏شود که امام علیه‏السلام عبادت گروه اول و گروه دوم را عبادت خوانده و در ردیف عبادت گروه سوم ذکر فرموده است ولى عبادت گروه سوم را که به انگیزه‏ى محبت و دوستى خداوند انجام  داده‏اند بهترین و برترین بندگى معرفى نموده و عباد این عبادت را گروه آزادگان و احرار خوانده است. تردید نیست که بندگى گروه سوم آنقدر عالى و رفیع است که نمى‏توان عبادت آنان را با عبودیت گروههاى اول و دوم مقایسه نمود، ولى با اینکه بندگى گروه سوم در عالیترین مراتب بندگى و عبودیت قرار دارد امام (ع) عبادت گروههاى اول و دوم را باطل تلقى نفرموده و عمل آنان را مشرکانه نخوانده است. به موجب این روایت و روایات دگرى نظایر اینها که در کتب حدیث آمده اگر کسى به قصد قربت و با نیت اطاعت امر باریتعالى به انگیزه‏ى رسیدن به بهشت یا رهایى از دوزخ خدا را عبادت کند و نماز بخواند عبادتى صحیح و مشروع انجام داده است. 

از آنچه معروض گردید روشن شد که نیتهاى مردم در عباداتى که انجام مى‏دهند متفاوت است و ارزش عبادت هر فردى به تناسب ارزش نیت اوست. 

عن النبى صلى الله علیه و آله و سلم قال: انما الاعمال بالنیات و لکل امرى‏ء ما نوى. 

رسول اکرم فرموده است: اعمال مردم تابع نیتهاى آنان است و نصیب هر فرد از عملى که انجام داده آن چیزى است که در نظر داشته است. ناگفته نماند که نه تنها عبادات مردم تابع نیتهاى آنان است بلکه اعمال عادى و روزمره‏ى افراد با تصمیمى که محرک آنان شده و به فعالیتشان وادار نموده سنجیده مى‏شود. 

مر على النبى صلى الله علیه و آله رجل فراى اصحاب رسول الله من جلده و نشاطه فقالوا یا رسول الله لو کان هذا فى سبیل الله. فقال صلى  الله علیه و آله: ان کان خرج یسعى على ولده صغارا فهو فى سبیل الله و ان کان خرج یسعى على ابویه شیخین کبیرین فهو فى سبیل الله و ان کان خرج یسعى على نفسه یحبها فهو فى سبیل الله و ان کان خرج یسعى على نفسه یحبها فهو فى سبیل الله و ان کان خرج یسعى ریاء و مفاخره فهو فى سبیل الشیطان. 

مردى بر رسول اکرم گذر کرد. اصحاب آن حضرت او را مردى فعال و قوى یافتند، به حضرت عرض کردند: چه خوب بود این شخص، نیرو و نشاطى را که دارد در راه خدا مصرف مى‏نمود و براى او فعالیت مى‏کرد. حضرت در پاسخ فرمود: اگر سعى و عمل او براى فرزندان صغیرش باشد کار او در راه خداوند است، اگر سعى و عمل او براى پدر و مادر پیرش باشد کار او در راه خداوند است، اگر سعى و عملش براى تامین زندگى شرافتمندانه و آبرومند خودش باشد کارش براى خداوند است. اما اگر کار و کوشش مى‏نماید و انگیزه‏ى او در عمل ریاکاریى و فخر نمودن بر دگران باشد کار او براى شیطان است. 

ملاحظه مى‏فرمایید که نیت مردم نه فقط در عباداتشان موثر است، بلکه در کارهاى عادى و اعمالى هم که در جامعه انجام مى‏دهند نیز اثر دارد و با تفاوت نیت، ارزش معنوى عمل متفاوت مى‏گردد، و در قیامت که روز پاداش و کیفر است اعمال هر فرد بر اساس نیتى که در دنیا داشته و بر طبق آن عمل نموده است محاسبه مى‏شود. 

عن النبى صلى الله علیه و آله: یحشر الناس على نیاتهم.  پیغمبر فرموده است: مردم، در قیامت، بر طبق نیاتشان محشور  مى‏شوند. 

از مجموع آنچه بیان شد این نتیجه به دست آمد که نیتهاى خوب و مرضى خداوند، چه در عبادات و چه در امور عادى زندگى، درجات و مراتبى دارد و امام سجاد علیه‏السلام از پیشگاه الهى درخواست مى‏کند: 

و انته بنیتى الى احسن النیات.