شرح دعای مکارم الاخلاق(7 )

بسم الله الرحمن الرحیم 

و انته بنیتى الى احسن النیات 

امام سجاد (ع) در سومین جمله‏ى دعاى «مکارم الاخلاق» بعد از ذکر صلوات عرض مى‏کند: بار الها! نیت مرا به بهترین و پاکترین نیات منتهى کن. به خواست خداوند موضوع این سخنرانى، بحث درباره‏ى نیت است. نیت در شرع مقدس اسلام اهمیت بسیار دارد و خوب و بد آن مورد توجه شارع مقدس است و مردم را درباره‏ى آن دو آگاه فرموده است. مجمع البحرین مى‏گوید:  النیه هى القصد و العزم على الفعل. 

نیت عبارت از قصد و تصمیم است که آدمى براى انجام عملى در باطن اتخاذ مى‏کند و بر طبق آن عمل مى‏نماید. نیت آنقدر مهم است که ارزش اعمال مردم بر وفق نیتى است که دارند، اگر قصدشان خوب و عالى باشد عمل ارزنده و پرقیمت است و اگر نیتشان آلوده و پلید باشد عمل ارزش معنوى ندارد و مى‏تواند منشا  کیفر شود. در این باره روایات متعددى رسیده است که به طور نمونه به بعضى از آنها اشاره مى‏شود: روایت اول حدیثى است از جابر بن عبدالله انصارى که مى‏گوید:  سمعت رسول الله یقول: رجلان فى الاجر سواء، رجل مسلم اعطاه الله ما لا یعمل فیه بطاعه الله و رجل فقیر یقول اللهم لو شئت رزقتنى ما رزقت اخى فاعمل فیه بطاعه الله. 

پیمبر گرامى فرموده است: دو مرد در اجر و پاداش با یکدگر مساوى هستند، یکى آن مرد مسلمى که خداوند به او ثروت عطا کرده و او ثروت خود را در راه طاعت باریتعالى به کار مى‏برد و مصرف مى‏نماید، و مرد فقیرى که مال ندارد و مى‏گوید، بار الها اگر بخواهى به من رزق عنایت کنى و مال بدهى همانند آنچه به برادر دینیم دادى من هم، مانند آن برادرم، به طاعت تو عمل مى‏کنم. 

پیمبر اسلام مى‏فرماید: این دو نفر در اجر مساوى هستند، با آنکه اولى نیت خوب کرده و مال داده و دومى فقیر بوده و فقط قصد و اراده‏ى طاعت خدا را، در صورت تمکن و ثروت، داشته است. 

در حدیث دیگرى از پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله آمده است که فرموده:  انما الاعمال بالنیات و لکل امرى‏ء ما نوى فمن غزا ابتغاء ما عندالله عز و جل فقد وقع اجره على الله عز و جل و من غزا یرید عرض الدنیا او نوى عقالا لم یکن له الا ما نوى. 

درباره‏ى غزوه و جنگ، رسول اکرم، مردم را به ارزش نیت و قصد آنان متوجه مى‏کند و مى‏فرماید: اعمال مردم تابع نیتهاى آنان  است، و هر انسانى آن را که قصد کرده است به دست مى‏آورد. بعد مى‏گوید: کسى که به جنگ مى‏رود و در صحنه‏ى پیکار جهاد وارد مى‏شود و قصد او خداوند است، یعنى براى اعلاى حق جنگ مى‏کند اجر او بر عهده‏ى خداست. اما کسى که به غزوه و جهاد مى‏رود ولى اراده‏ى او اموال دنیوى و متاعهاى زندگى است،  لم یکن له الا ما نوى  چیزى جز آنچه را که نیت کرده نصیبش نمى‏شود. 

امام سجاد (ع) عرض مى‏کند: بار الها! نیت مرا به بهترین نیتها منتهى بفرما. از این جمله‏ى امام روشن مى‏شود که «نیت» همانند ایمان و همانند یقین داراى مراتب و درجات است و امام (ع) بهترین آن را از پیشگاه الهى درخواست مى‏نماید. براى اینکه درجات نیت روشن شود، مثلى را در مورد عبادت ذکر مى‏کنیم. گاهى قصد آدمى در عبادت زشت و پلید است، گاهى تصمیم انسان در عبادت خوب و درست است، و گاهى نیت آدمى در عبادت خوبتر و عالیتر یعنى بهترین نیت است. اما نیت آلوده و پلید در عبادت همانند بندگى ریاکاران است. کسى که بخواهد عبادت صحیح انجام دهد باید آن را براى خدا و به قصد قربت به عمل آورد، اما اگر یک نفر براى جلب توجه مردم و نفوذ در افکار آنان و براى اینکه مردم درباره‏ى او بگویند مرد خوبى است، ریاکارانه عبادت مى‏کند و در باطن کمترین توجهى به خدا ندارد و تمام توجه او به مردم و جلب قلوب آنان است، این نیت در شرع مقدس بسیار پلید است. رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم به مردم مى‏فرمود:  فاتقوا الله و اجتنبوا الریا فانه شرک بالله ان المرائى یدعى یوم القیامه باربعه اسماء: یا کافر، یا فاجر، یا غادر، یا خاسر! حبط عملک و  بطل اجرک. 

پیشواى گرامى اسلام به مردم مى‏فرماید: از خدا بترسید و از ریا اجتناب نمایید که ریا شرک به خداوند است. ریاکار در قیامت به چهار نام خوانده مى‏شود: اى کافر، اى فاجر، اى مکار، اى زیانکار! عملت حبط شد و از میان رفت و اجرت باطل شد و در مقابل عباداتى که به ریا انجام داده‏اى امروز پاداشى ندارى. 

در اسلام نه تنها ریا در عبادت موجب انحراف از صراط مستقیم و مایه‏ى بدبختى است، بلکه ریاکارى در غیر عبادات نیز مذموم و ناپسند است. در حدیث آمده است که رسول اکرم مى‏فرمود: کسى که خانه‏اى را به منظور ریاکارى و به رخ مردم کشیدن بنا نماید، همان خانه در قیامت به صورت طوق آتشى به گردنش افکنده مى‏شود و با همان طوق به جهنم مى‏رود، مگر آنکه قبل از مرگ توبه کند و آن لکه‏ى تاریک را از صفحه‏ى اعمال خود بزداید و از میان ببرد. 

قیل یا رسول الله! کیف یبنى ریاء و سمعه: قال یبنى فضلا على ما یکفیه استطاله منه على جیرانه و مباهاه لاخوانه.  عرض شد یا رسول الله! چگونه خانه‏ى ریا مى‏سازد؟ فرمود: خانه مى‏سازد بیش از نیازمندى و احتیاج خود و هدفش در این کار آن است که در مقابل همسایگان بلندپروازى کند و به برادران دینى خود فخر فروشى نماید. 

نتیجه آنکه نیت ریا در تمام موارد مذموم است و در امر عبادت مذمومتر، کسى که براى جلب توجه مردم نماز بخواند، کسى که براى جاه و نفوذ در افکار دگران به حج بیت الله برود، و خلاصه  کسى که انگیزه‏اش در عبادت یکى از شئون مادى و دنیوى باشد، عبادتش باطل و عملش مشرکانه است، قرآن شریف در این باره فرموده:  فمن کان یرجو لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا و لا یشرک بعباده ربه احدا.  کسى که مى‏خواهد خدا را ملاقات کند در حالى که پروردگار از او راضى و خشنود باشد باید در دوران زندگى و در ایام حیات، اعمال صالحه انجام دهد و در امر عبادت، براى خدا شریکى قرار ندهد. 

نیت خوب و نیت خوبتر یا نیت حسن و نیت احسن را با توجه به انگیزه‏ى عبادات مومنین عادى، که اکثریت جامعه‏ى مسلمین از آنان تشکیل یافته است، و انگیزه‏ى عبادات اولیاى بزرگوار الهى، که در هر عصر و زمان عده‏ى معدودى بوده و هستند، مى‏توان تشخیص داد. یک فرد مسلمان عادى که به خداوند آفریدگار و نبوت پیغمبر گرامى اسلام و روز جزا ایمان واقعى دارد، قرآن شریف را وحى خدا مى‏داند و به تمام محتویات آن مومن و معتقد است در کتاب خدا دقت مى‏کند و مى‏بیند که خداوند در آیات بسیارى به افراد مومن و صاحبان اعمال صالحه وعده‏ى بهشت جاودان داده و از آن جمله فرموده است:  و بشر الذین آمنوا و عملوا الصالحات ان لهم جنات.  اى پیغمبر گرامى! به افرادى که ایمان آورده و داراى اعمال صالحه‏اند مژده بده که در قیامت از جنات و رحمتهاى بزرگ خداوند برخوردارند. 

همچنین مى‏بیند که در مواقع و موارد متعددى خداوند از گناهکاران سخن گفته و به آنان وعده‏ى عذاب قطعى داده، عذابى بسیار شدید، از آن جمله فرموده است:  فان لم تفعلوا و لن تفعلوا فاتقوا النار التى و قودها الناس و الحجاره.  به این مردم بگو: اگر فرمان نمى‏برید و نخواهید برد از عذابى بترسید و از آتشى بپرهیزید، آتشى که آتشگیره‏ى آن مردم و سنگ است. 

این فرد با ایمان براى اطاعت امر الهى و انجام وظیفه‏ى عبودیت و بندگى نماز مى‏خواند اما انگیزه‏ى او در نماز و اطاعت، نیل به بهشت جاودانى است که خداوند وعده فرموده و مومنین را به آن بشارت داده است و همچنین این انسان با ایمان از منهیات الهى پرهیز مى‏کند و به منظور اطاعت فرمان او پیرامون گناه نمى‏گردد و انگیزه‏ى او در این عمل آن است که از عذاب شدید الهى مصون بماند و گرفتار مصائب و بلایاى جانکاه قیامت نشود. نیت این فرد مسلمان خوب و حسن است و عملى را که انجام داده صحیح و طبق موازین شرع مقدس است. اما نیت بهتر و قصد نیکوتر آن اراده‏ى خالصى است که ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام و اولیاى گرامى الهى در دل دارند. انگیزه‏ى آنان در اطاعت باریتعالى نیل به پاداش قیامت یا مصون ماندن از عذاب روز جزا نیست، بلکه آنان خدا را براى خدا عبادت مى‏کنند و منشا چنین بندگى، ایمان کامل و معرفت بسیار رفیع نسبت به ذات مقدس پروردگار است. على (ع) در این باره در پیشگاه الهى عرض مى‏کند:  الهى ما عبدتک خوفا من نارک و لا طمعا فى جنتک لکن وجدتک اهلا للعباده فعبدتک. 

خدایا! عبادت و بندگى من نه براى ترس از آتش توست و نه به منظور نیل به بهشت جاودان است، بلکه ترا شایسته‏ى عبادت دانستم از این رو ترا بندگى نمودم.