شرح دعای مکارم الاخلاق(173 )

بسم الله الرحمن الرحیم 

و انهج لى الى محبتک سبیلا سهله، اکمل لى بها خیر الدنیا و الاخره. 

حضرت زین‏العابدین علیه‏السلام در این قطعه از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق»، دو درخواست از پیشگاه مقدس بارى تعالى مى‏نماید: اول، بار الها! براى نیل به دوستى و محبتت راهى آسان به روى من بگشا. دوم، بار الها! با سرمایه‏ى گرانقدر محبتت خیر دنیا و آخرت را براى من تکمیل و تتمیم فرما. 

به خواست خداوند توانا، شرح و تفسیر این دو جمله از دعا موضوع بحث و سخنرانى امروز است. 

یکى از آیات حکیمانه‏ى حضرت بارى تعالى در نظام خلقت، کشش حیرتزاى علاقه و محبت است. محبت در وجود انسان و حیوان همانند نیروى جاذبه در کهکشانها و اجرام سماوى است، محبت و دوستدارى، عامل موثر در ابقاى فرد و نوع انسان و حیوان است، همانطور که نیروى جاذبه مایه‏ى پایدارى کارگاه عظیم آفرینش و منشا نظم و انضباط در مجموعه‏ى اجرام کوچک و بزرگ کیهان است. علم امروز تاکنون به حقیقت محبت در موجودات زنده و به حقیقت جاذبه 

در جرمهاى نامحدود در فضاى بیکران پى نبرده و این هر دو براى دانشمندان بشر همچنان ناشناخته و مجهول باقى مانده است. حب ذات و علاقه‏ى جنسى دو محبت اصلى و اساسى بسیار قوى است که آفریدگار حکیم به طور یکسان به انسان و تمام انواع حیوانات برى و بحرى اعطا فرموده و با سرشتشان آمیخته است. حب ذات یا خوددوستى عامل بقاى فرد است و علاقه‏ى جنسى مایه ابقاى نوع، حب اولاد که از عوامل بقاى فرد است و علاقه‏ى جنسى مایه ابقاى نوع، حب اولاد که از عوامل ابقاى نوع است، بر اساس محاسبه‏ى حکیمانه، اندازه‏گیرى شده و فقط به حیواناتى اعطا گردیده است که فرزندانشان در دوران کودکى براى غذا و حفظ حیات و سایر نیازها به مادر یا به پدر و مادر احتیاج دارند و در مواردى که این احتیاج نیست، محبت اعطا نشده است. حشرات و ماهیها به بچه‏هاى خود علاقه ندارند، زیرا پس از آنکه تخم‏ریزى نمودند و بچه‏ها از تخم درآمدند، خودشان به طور طبیعى و بدون نیاز به والدین از پى غذا مى‏روند و به حیات خویش ادامه مى‏دهند، اعطاى حب اولاد به این حیوانات، لغو و منافى با نظام حکیمانه است. اما محبت و علاقه‏ى حیواناتى که فرزندانشان در ایام کودکى به حمایت نیاز دارند، متفاوت است و به همین مناسبت، محبت نیز به طور متفاوت اعطا گردیده است. در حیوانات پستاندار مانند گربه و سگ، فقط مادرها هستند که نسبت به بچه‏هاى خود محبت شدید ابراز مى‏کنند و پدرها کمترین علاقه‏اى ندارند، زیرا مادر به تنهایى بچه‏هاى خود را غذا مى‏دهد، از آنها دفاع مى‏کند و تمام نیازهایى را که دارند، برآورده مى‏سازد. در پرندگان، گروههایى هستند که پدرها و مادرها با هم از بچه‏هاى خود حمایت مى‏نمایند، یکى براى حفظ جان فرزندان در آشیانه مى‏ماند و آن دیگر از پى غذا مى‏رود، مواد لازم را در چینه‏دان خود جمع مى‏کند و پس از آماده شدن با منقار در 

حلق بچه‏هاى خود مى‏ریزد. جالب آنکه محبت شدید گربه‏هاى ماده به بچه‏هاى خود، در زمان شدت ضعف و ناتوانى آنهاست، به هر نسبت که نیرومند مى‏شوند، محبت گربه‏ى ماده نیز کاهش مى‏یابد و موقعى که بچه‏ها به راه افتادند و توانستند خودشان از پى غذا بروند، محبت از ضمیر گربه‏ى ماده بکلى زایل مى‏گردد. در این موقع، اگر یکى از بچه گربه‏ها مزاحم طعمه‏ى مادر شود، بشدت او را مورد حمله قرار مى‏دهد. گرچه انسان به اعتبار بعد حیوانى، در گروه پستانداران به حساب مى‏آید و در بسیارى از غرایز و تمایلات همانند آنهاست، اما در بعد انسانى، آفریده‏ى بزرگ الهى است و از جهت محبت با گروه پستانداران تفاوتهاى زیاد دارد که بعضى از آنها در اینجا ذکر مى‏شود. در پستانداران، محبت فرزند مخصوص مادر است و پدر دوستدار وى نیست، اما فرزندان بشر مورد علاقه و محبت پدران و مادران هستند، در حیوان به نسبت رشد کودک محبت مادر کم مى‏شود تا بکلى زایل گردد و در انسان رشد فرزند نه تنها محبت والدین را کاهش نمى‏دهد، بلکه تشدید مى‏کند، حبشان به فرزندان افزایش مى‏یابد و تا پایان عمر والدین، محبوبیت فرزندان در ضمیر آنان پایدار است، ایام طفولیت حیوانات کوتاه است، موقعى که بچه‏ها توانستند از پى غذا بروند کودکى آنها پایان مى‏یابد و از مادران جدا مى‏شوند و براى شناخت سود و زیان خود نیاز به آموزش ندارند، بلکه راه و رسم زندگى که صراط مستقیم آنهاست به قضاى حکیمانه‏ى الهى به طور غریزى در وجودشان شکوفا مى‏گردد و در تمام مدت عمر همان راه را مى‏پیمایند، اما دوران طفولیت بچه‏هاى انسان طولانى است، آنها باید در دامن پدر و مادر خوب و بدها را بشناسند، رواها را از نارواها تمیز دهند، ادب و اخلاق را یاد بگیرند، لغات و حرف زدن را بیاموزند، با آداب و رسوم اجتماعى 

آشنا شوند، و خلاصه به گونه‏اى بار آیند که بتوانند با وضعى شایسته در جامعه قدم بگذارند، زندگى مادى خود را با حسن معاشرت بخوبى تامین کنند و تمنیات حیوانى خویش را در حدود مشروع اقناع نمایند. نکته‏ى شایان ملاحظه این است که محبت و علاقه‏ى حیوانات فقط نسبت به چیزهایى است که مربوط به شان حیوان است و از آنها فراتر نمى‏روند، اما انسان علاوه بر محبتهاى حیوانى مى‏تواند به چیزهایى دل بندد و علاقه‏مند شود که شناخت آنها مخصوص انسان است و حیوان آن محبوبها را درک نمى‏کند. راغب در تبیین معناى محبت، ضمن سه مثال، محبت حیوانى و انسانى را در کنار هم ذکر نموده است: 

المحبه اراده ما تراه او تظنه خیرا و هى على ثلثه اوجه: محبه للذه کمحبه الرجل المراه، و محبه للنفع کمحبه شى‏ء ینتفع به، و محبه للفضل کمحبه اهل العلم بعضهم لبعض لاجل العلم. 

«محبت» اراده نمودن چیزى است که آن را خوب بدانى یا درباره‏اش گمان خوب داشته باشى و آن سه گونه است: محبت به منظور لذت مانند محبت مرد به زن، و محبت به منظور سود بردن، مثل محبت به چیزى که به وسیله‏ى آن یا از خود آن نفع عاید مى‏شود، و محبت براى فضل و کمال مانند محبتى که بعضى از اهل علم و دانش نسبت به بعض دیگر دارند، براى فضیلت علم. 

محبت اول و دوم مشترک بین حیوان و انسان است، اما محبت سوم به آدمى اختصاص دارد و حیوان از درک برترى و فضل علم عاجز است و نمى‏تواند کمال دانش را درک کند تا نسبت به آن ابراز علاقه و محبت نماید. کرایم اخلاق و سجایاى انسانى، مانند فضیلت علم، از 

جمله‏ى امورى است که مورد محبت انسانهاست و حیوانات از درک ارزش و اهمیتشان عاجزند و نسبت به آنها محبت و علاقه ندارند مانند عدل و انصاف، تعاون و ایثار، سخاوت و احسان، وفاى به عهد و اداى امانت، و دیگر صفات حمیده‏اى از این قبیل. مسلمانان طبق دستور اولیاى دین مکلف و موظف‏اند که فرزندان خردسال خویش را با صفات حمیده و خصال پسندیده بار آورند و به موازات تعالیم لازم براى نظافت و بهداشت و اداره‏ى زندگى دنیا، آنان را انسان بسازند، به اخلاق انسان متخلفشان نمایند، و به راه خداپرستى و عبادت تمرینى و اطاعت از اوامر او سوق دهند. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: مروا صبیانکم بالصلوه اذا بلغوا سبع سنین. 

رسول اکرم (ص) فرمود: وقتى فرزندانتان به هفت سال رسیدند، به آنان امر کنید که نماز بخوانند. 

مسلمانان وظیفه دارند در دوران کودکى حرام و حلال خداوند را تدریجا به فرزندان خویش بیاموزند، بذر محبت دین و متدینین را در ضمیرشان بیفشانند، آنان را دوستدار اتقیا و پاکان بسازند، و در راس تمام محبتها باید حب خداوند و رسول اکرم (ص) و ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام باشد. اگر سئوال شود چطور مى‏توان دیگران را دوستدار خداوند ساخت و حب الهى را در اعماق وجودشان نفوذ داد، پاسخ این پرسش در حدیث آمده است که در اینجا عینا نقل مى‏شود: 

عن ابیجعفر علیه‏السلام قال: اوحى الله تعالى الى موسى علیه‏السلام احببنى و حببنى الى خلقى. قال موسى یا رب انک لتعلم انه لیس 

احد احب الى منک. فکیف لى بقلوب العباد. فاوحى الله الیه فذکرهم نعمتى و آلائى فانهم لا یذکرون منى الا خیرا. 

امام باقر (ع) فرمود: خداوند به حضرت موسى (ع) وحى نمود: مرا دوست بدار و مردم را نیز دوستدار من بنما. عرض کرد: بار الها! تو مى‏دانى احدى نزد من محبوبتر از تو نیست، اما چگونه مى‏توانم در دلهاى مردم اثر بگذارم و آنان را علاقه‏مند به تو نمایم. خداوند وحى فرمود: نعمتهاى مرا به مردم یادآورى کن که آنها با توجه به نعماى من که اعطا نموده‏ام، مرا جز به خیر و خوبى یاد نمى‏کنند. 

بشر دوستدار کسى است که به او احسان مى‏نماید، اگر مردم متوجه شوند که حیات و سلامتشان، قواى بدن و ارزاقشان، ستر عیوب و مغفرت گناهانشان، و خلاصه، تمام نعمتهایى که از آنها برخوردارند متعلق به ذات اقدس الهى است، قهرا دوستدار او مى‏شوند و جز بخوبى از وى یاد نمى‏کنند. اگر طفلى که چند مدت تحت مراقبتهاى دینى قرار گرفته و بیش و کم به تعالیم اسلام عمل نموده، از والدین خود سئوال کند: من از کجا بفهمم که دوستدار خدا شده‏ام یا نه؟ والدین مى‏توانند به او بگویند که قرآن شریف به این پرسش یک پاسخ به همه‏ى کودکان و جوانان، میانسالان و کهنسالان داده و فرموده است: 

قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونى یحببکم الله و یغفر لکم ذنوبکم و الله غفور رحیم. 

پیمبر گرامى! به مردم بگو: اگر دوستدار خدا هستید، از من پیروى کنید تا مورد محبت بارى تعالى قرار گیرید و گناهانتان را ببخشد که او بخشنده‏ى مهربان است. 

از این آیه استفاده مى‏شود که متابعت از رسول گرامى (ص) نشانه‏ى حب خداوند است. این متابعت، انسان را محبوب حضرت حق مى‏سازد و گناهانش مشمول عفو پروردگار مهربان قرار مى‏گیرد. بعضى حب بندگان به خداوند را اطاعت از ذات اقدس او که پیروى از رسول اکرم (ص) است مى‏دانند و بعضى براى آن معناى دیگر ذکر کرده‏اند. 

و محبه العبد لله تعالى قیل هى ارادته لطاعته و امتثال اوامره و نواهیه و قال المحققون هى کیفیه روحانیه مترتبه على تصور الکمال المطلق الذى فیه على استمرار. 

گفته شده است که محبت بنده نسبت به خداوند، عبارت از تصمیم وى به طاعت و امتثال از اوامر و نواهى حضرت بارى تعالى است و اهل تحقیق گفته‏اند: محبت بنده به خداوند، عبارت است از کیفیت روحانى که بر اثر تصور کمال مطلق پدید مى‏آید، کمالى که در ذات اقدس او دائمى است و هرگز زایل نمى‏شود. 

در هر صورت، لازمه‏ى حب خداوند اطاعت از اوامر و نواهى اوست که از راه وحى به رسول اکرم (ص) ابلاغ گردیده است. به هر نسبت که حب الهى در دل مومن قوى‏تر باشد، به همان نسبت اطاعت و فرمانبریش بیشتر خواهد بود و اگر بعضى از دوستداران الهى در مواقعى دچار لغزش شدند و مرتکب گناه گردیدند، به عفو الهى امیدوار باشند و همچنان به تبعیت پیمبر اسلام (ص) ادامه دهند. 

یکى از نشانه‏هاى حب حضرت بارى تعالى، علاقه به عبادت و بندگى اوست. 

قال رسول‏الله صلى الله علیه و آله: افضل الناس من عشق العباده 

فعانقها و احبها بقلبه و باشرها بجسده. 

رسول اکرم (ص) فرمود: افضل و برتر مردم کسى است که به عبادت عشق ورزد و با آن معانقه کند، در دل دوستدارش باشد و با جسم در انجام آن بکوشد. 

سال رجل رسول‏الله صلى الله علیه و آله فقال: احب ان اکون من احباء الله و رسوله. قال: احب ما احب الله و رسوله و ابغض ما ابغض الله و رسوله. 

مردى به رسول اکرم (ص) عرض کرد: دوست دارم از دوستان خدا و رسول باشم. فرمود: دوست بدار آن را که خداوند و پیمبرش دوست دارند و دشمن بدار آن را که خدا و پیمبرش دشمن دارند. 

باید توجه داشت که در شرع مقدس، کسى واجد ایمان کامل و خالص است که حب خداوند در ضمیرش از حب هر چیزى غیر خدا قوى‏تر باشد و این مطلب با تعبیرهاى مختلف ضمن بعضى از آیات و اخبار آمده است. 

عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: لا یمحض رجل الایمان بالله حتى یکون الله احب الیه من نفسه و ابیه و امه و ولده و اهله و ماله و من الناس کلهم. 

امام صادق (ع) فرمود: ایمان کسى خالص است که حب خداوند در ضمیر او از حب خودش، از حب پدر و مادرش، از حب فرزند و خانواده‏اش و از حب مال و تمام مردم بیشتر و فزونتر باشد. 

اگر پدر و مادر، زن و فرزند، و دیگر بستگان، مومن به خدا هستند، افرادى که واجد ایمان خالص‏اند آنان را دوست دارند، ولى به 

فرموده‏ى امام (ع) دوستى خداوند در ضمیرشان قوى‏تر از تمام محبوبهاى آنان است. اما اگر ارحام و بستگان دشمنان خدا باشند، مومنین راستین هرگز با آنان پیوند محبت برقرار نمى‏نمایند و این مطلب صریحا در قرآن شریف آمده است: 

لا تجد قوما یومنون بالله و الیوم الاخر یوآدون من حاد الله و رسوله و لو کانوا آباءهم او ابناءهم او اخوانهم او عشیرتهم. 

اى رسول معظم! هرگز نمى‏یابى کسانى را که ایمان به خداوند و روز جزا آورده‏اند دوستدار دشمنان خدا و رسول شوند، هر چند آن دشمنان پدران یا فرزندان آنان باشند یا برادران یا فامیلشان. 

خلاصه، مسئله‏ى حب و بغض در اسلام مورد کمال توجه است، حتى در روایات متعددى خاطرنشان گردیده که دین چیزى جز حب و بغض نیست.