شرح دعای مکارم الاخلاق( 162)

ممکن است کسى سئوال کند که آیا مى‏شود تمام اوقات سلامت یک انسان در عبادت مصروف گردد که حضرت زین‏العابدین (ع) تندرستى و صحتى اینچنین را از پیشگاه الهى درخواست مى‏نماید؟ امام (ص) یک انسان زنده است و انسان زنده آب و 

غذا مى‏خواهد، خواب و استراحت لازم دارد و خلاصه، شخص زنده باید نیازهاى طبیعى خویش را برآورده سازد تا زنده بماند و بتواند قسمتى از اوقات سلامت خویش را در عبادت و بندگى خداوند بگذراند. در پاسخ چنین سئوالى گفته مى‏شود: اگر عبادت را منحصر به نمازها و روزه‏هاى واجب و مستحب و دیگر فرایض عبادى از این قبیل، که تحققشان منوط به قصد قربت است بدانیم، سئوال سائل بجاست. اما اگر عبادت را به معناى وسیعى که در شرع مقدس آمده در نظر بگیریم، انسان مسلمان مى‏تواند تمام نیازهاى طبیعى و دیگر کارهایى را که مرضى خداوند است، به قصد قربت و به منظور جلب رضاى او انجام دهد و بدین وسیله خداى را عبادت نماید. قدر و منزلت اعمال مردم، وابسته به نیتهاى آنان است و در این باره روایات زیادى از اولیاى گرامى اسلام رسیده است و براى روشن شدن بحث، در اینجا پاره‏اى از روایات ذکر مى‏شود:  عن النبى صلى الله علیه و آله قال: انما الاعمال بالنیات و انما لکل امرى‏ء ما نوى، فمن کانت هجرته الى الله و رسوله فهجرته الى الله و رسوله و من کان هجرته الى دنیا یصیبها او امراه یتزوجها فهجرته الى ما هاجر الیه. 

رسول اکرم (ص) فرمود: اعمال مردم تابع نیات آنهاست، اگر به قصد خدا و به قصد رسول خدا هجرت نموده، هجرتش در حساب بارى تعالى و پیمبر است و اگر هجرتش براى این بوده که از دنیا نصیبى عایدش گردد، یا زنى را به همسرى خود درآورد، هجرتش براى چیزى است که به انگیزه‏ى آن هجرت نموده است. 

خالق توانا بشر را آفریده، او را به خواب و غذا نیازمند ساخته و در حفظ حیات و سلامت بدن مکلفش نموده است و اداى این تکلیف، بدون غذا خوردن و خوابیدن میسر نیست. اگر غذا بخورد و استراحت بنماید، به قصد حفظ حیات و سلامت تن یا به نیت لذت بردن یا براى نیرومند شدن، وظیفه‏ى طبیعى انجام گردیده است. اما اگر نیتش این باشد که خداوند مرا به حفظ حیات و سلامتم مکلف نموده و من با قصد قربت و به منظور اطاعت از حضرت احدیت غذا مى‏خورم و استراحت مى‏نمایم، این عمل طبیعى از چنین انسان باایمانى که به نیت قربت انجام داده، به حساب عبادات او محسوب مى‏شود. رسول اکرم صلى الله علیه و آله در عبارت کوتاهى به ابوذر غفارى این دستور را فرموده و او را به اداى این عمل ایمانى و انسانى متوجه نموده است: 

یا اباذر! لیکن لک فى کل شى‏ء نیه حتى فى النوم و الاکل. 

اى اباذر! به گونه‏اى باش که در هر کارى با نیت قدم بردارى، حتى در خوابیدن و غذا خوردن. 

کان صلى الله علیه و آله جالسا مع اصحابه ذات یوم فنظر الى شاب ذى جلد و قوه و قد بکر یسعى. فقالوا له: ویح هذا لو کان شبابه و جلده فى سبیل الله. فقال صلى الله علیه و آله: لا تقولوا هذا، فانه ان کان یسعى على نفسه لیکفها عن المساله و یغنیها عن الناس فهو فى سبیل الله، و ان کان یسعى على ابوین ضعیفین او ذریه ضعاف لیغنیهم و یکفیهم فهو فى سبیل الله و ان کان یسعى تفاخرا و تکاثرا فهو فى سبیل الشیطان. 

روزى رسول اکرم (ص) با چند نفر از اصحاب خود در 

نقطه‏اى نشسته بودند. حضرت جوانى را دید چابک و قوى که اول صبح مشغول کار و فعالیت شده است. اصحاب گفتند: کاش او چابکى و جوانى خود را در راه خداوند صرف مى‏نمود. حضرت فرمود: این سخن را نگویید، اگر این مرد کار مى‏کند که نان به دست آورد و خویشتن را از این و آن بى‏نیاز نماید، عملش در راه خداوند است، اگر پدر و مادر پیر یا کودکان ضعیفى دارد و براى تامین زندگانى آنان کار مى‏کند، عملش در راه خداوند است، اما اگر کار مى‏کند تا مالى به دست آورد براى ثروت‏اندوزى یا فخرفروشى، در راه شیطان قدم برمى‏دارد. 

ملاحظه مى‏کنید که یک عمل با تفاوت نیت مى‏تواند براى خدا باشد و مى‏تواند براى شیطان. پس امام زین‏العابدین (ع) که خود معلم مکتب انسان‏سازى اسلام است، قدرت دارد در کارها به گونه‏اى نیت کند که همه‏ى اعمالش، حتى خوابیدن و غذا خوردنش، براى خداوند باشد و همه‏ى آنها نزد بارى تعالى در حساب عبادات امام ( ع) محسوب گردد. 

حضرت على بن الحسین علیهماالسلام در جمله‏ى دوم دعاى مورد بحث امروز، به پیشگاه الهى عرض مى‏کند: 

و فراغا فى زهاده. 

بار الها! فراغت بالى عطا فرما که با بى‏اعتنایى به علایق دنیوى و امور مادى طى شود. 

در این عبارت دو کلمه آمده است که باید معناى آنها از جهت لغت روشن گردد، یکى «فراغ» و آن دیگر «زهد». 

الفراغ خلاف الشغل و الفراغ من العمل الخلاص منه. 

فراغ، نقطه‏ى مقابل شغل است و فراغ از کار به معناى خلاص شدن از آن عمل است. 

الزهاده الزهد و هو فى اللغه ترک المیل الى الشیئى لعدم الرغبه فیه. 

«زهاده» که در کلام امام سجاد (ع) آمده، به معناى زهد است و «زهد» در لغت، اظهار بى‏میلى نسبت به چیزى است که بر اثر نداشتن رغبت درونى به آن پدید مى‏آید. 

ساعات فراغت در روز یا ایام فراغت در سال از ادوار گذشته تا کنون مورد توجه جوامع بشرى بوده و افراد فارغ از کار، آن اوقات را به صور مختلف و با انجام کارهاى متفاوت مى‏گذراندند، بعضى نصیبشان از اوقات فراغت بهره‏هاى عقلانى و انسانى و فواید مادى و معنوى بوده و برخى بر اثر کارهاى ناروایى که در اوقات فراغت مرتکب مى‏شدند، چیزى جز ضررهاى مادى و معنوى و زیانهاى جسمى و روحى عایدشان نمى‏گردید. در تعالیم اسلام راجع به اوقات فراغت روایات متعددى رسیده و اولیاى دین درباره‏ى آن از ابعاد مختلف سخن گفته و تذکرات لازم را به پیروان خود داده‏اند و در اینجا بعضى از آن احادیث ذکر مى‏شود: 

عن الرضا علیه‏السلام قال: و اجتهدوا ان یکون زمانکم اربعه ساعات: ساعه لله لمناجاته و ساعه لامر المعاش و ساعه لمعاشره الاخوان الثقات و الذین یعرفونکم عیوبکم و یخلصون لکم فى الباطن و ساعه تخلون فیها للذاتکم و بهذه الساعه تقدرون على الثلاث الساعات. 

حضرت رضا (ع) فرمود: کوشش کنید که زمانتان چهار ساعت باشد: ساعتى براى عبادت و خلوت با حضرت بارى تعالى و ساعتى براى کار و کوشش و تامین معاش و ساعتى براى مصاحبت و مجالست برادران دینى مورد اعتماد و کسانى که شما را به عیوبتان متوجه مى‏کنند و با خلوص به شما تذکر مى‏دهند و ساعتى را به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید، چه این ساعت تفریح و نشاط به شما نیرو مى‏بخشد و به قدرتى مجهزتان مى‏نماید که بتوانید اعمال سه ساعت دیگرى را که مذکور افتاد، هر چه بهتر و نیکوتر انجام دهید. 

اوقات فراغت اگر در مجارى صحیح به کار گرفته شود، موجب نشاط و مایه‏ى نیرومندى در سایر فعالیتهاست و اگر در کارهاى نادرست و گناهان صرف شود، مى‏تواند خطرات بزرگ و مفاسد غیرقابل جبران به بار آورد. بیشتر جرایم و جنایاتى که در دنیا به وقوع پیوسته، با دست افراد سالم و در اوقات فراغتشان واقع شده است. از این رو، پیشواى بزرگ اسلام (ص) براى آگاه‏سازى پیروان خود، این مهم را تذکر داده تا در ساعات فراغت راه انحرافى در پیش نگیرند و خویشتن را گرفتار فتنه و بلا ننمایند. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: نعمتان مفتون فیهما کثیر من الناس: الفراغ و الصحه. 

رسول اکرم (ص) فرمود: دو نعمت است که بسیارى از مردم در آن دو به گمراهى و فساد گرایش یافته‏اند: یکى فراغت است و آن دیگر سلامت. 

حضرت زین‏العابدین (ع) خطر ساعات فراغت را از زبان 

عموم، با عبارت دعا به پیشگاه الهى چنین عرض مى‏کند: 

فان قدرت لنا فراغا من شغل فاجعله فراغ سلامه لا تدرکنا فیه تبعه و لا تلحقنا فیه سامه. 

بار الها! اگر براى ما ساعت فراغتى از شغل را مقدر فرموده‏اى، آن را فراغتى سالم قرار ده که نه گرفتار پى‏آمدها و تبعات رنج‏آور آن باشیم و نه به خستگى و کوفتگى آن مبتلا شویم. 

در قرون پیشین، یعنى روزگار قبل از انقلاب صنعتى، اوقات فراغت مردم کم بود، زیرا کارهاى مورد نیاز جامعه با دست انجام مى‏شد و تمام وقت افرادى را که عهده‏دار کارى بودند مى‏گرفت، کسى که شغلش بافندگى بود و با دستگاهى ساده پارچه مى‏بافت، وقتى مشغول کار مى‏شد، دست و پا و چشم و تمام بدنش با هم فعالیت مى‏کردند، جالب آنکه او از اول صبح تا مقارن شب با این وضع دشوار کار مى‏کرد و محصول کارش بسیار ناچیز بود. موقعى که از کار دست مى‏کشید، با خستگى و فرسودگى بسیار به منزل مى‏رفت، لقمه‏ى غذایى مى‏خورد و براى رفع خستگى در بستر مى‏خوابید، او نه ساعات فراغت داشت و نه نیروى ذخیره‏اى که در آن ساعات با کارهاى تفریحى آزاد نماید، اما در دنیاى امروز با وجود ماشینهاى خودکار، وضع کار و کارگرى بکلى دگرگون شده است، کارگر بافندگى امروز در کنار ماشین خودکار ایستاده و دستگاه بافندگى با نیروى برق و سرعتى عجیب حرکت مى‏کند و پارچه مى‏بافد. کارگر امروز فعالیت بدنى ندارد، فقط در کنار ماشین نظارت مى‏کند و گاهى که نقصى در عمل ماشین مشاهده مى‏نماید برطرف مى‏سازد، و بر اثر سرعت عمل ماشین و ازدیاد 

محصول، ساعات کار تقلیل یافته و اوقات فراغت فزون شده است. موقعى که کارگر از کار دست مى‏کشد، اولا وقت فراغتش زیاد است و ثانیا نیروها در وجودش باقى مانده و آنها را با اعمالى که در اوقات بیکارى انجام مى‏دهد آزاد مى‏سازد. ازدیاد ساعات فراغت، مواد مخدر، نوشابه‏هاى الکلى، مناظر مهیج و خلاف عفت فیلمهاى سینمایى، و آزادى بیش از حد مصلحت، دنیاى غرب امروز را به راه فساد و تباهى کشانده و انسانیت و سجایاى انسانى را پایمال نموده است. به موجب نشریه‏هاى آمارى، جرایم و جنایات هر سال نسبت به سال قبل فزونى دارد. خلاصه، فراغت زیاد و لذت‏گرایى از یک طرف و بى‏اعتنایى به مسئولیت در پیشگاه الهى از طرف دیگر، جهان را به انحطاط سوق مى‏دهد. 

فى الحدیث: ان الله تعالى یبغض کثره الفراغ. 

در حدیث آمده است که خداوند زیادى فراغت را دشمن دارد. 

شاید سوء نظر خداوند به کثرت ساعات فراغت از جهت توسعه و ازدیاد جرایم و جنایات باشد. خلاصه، فراغت زیاد، دنیاى صنعتى امروز را با مشکلى بزرگ مواجه ساخته، نسل جوان را به سیه‏روزى و بدبختى سوق داده و زمینه‏ى سقوط و انحطاط بشر را فراهم آورده است. 

امام سجاد (ع) در جمله‏ى دوم دعاى مورد بحث امروز، به پیشگاه الهى عرض مى‏کند: 

و فراغا فى زهاده. 

بار الها! فراغتى را عطا فرما که در زهد و بى‏اعتنایى به مادیات طى شود. 

چه بسیار از امور مادى و دنیوى است که از پى آنها رفتن مباح است، ولى انسان زاهد نمى‏خواهد وقت گرانقدرش در ساعات فراغت حتى براى نیل به آن مباحات صرف گردد. در اوقات فراغت، اسب‏سوارى، تیراندازى، شنا، پیاده‏روى، کوهنوردى، تماشاى گلها و زیباییهاى طبیعت، مجالست با افراد پاک و باارزش، مطالعه‏ى کتب مفید، و دیگر کارهایى از این قبیل ممد سلامت تن و کمال روح است و با زهد منافات ندارد. 

در پایان بحث، یک روایت آموزنده را در تبیین معناى زهد به عرض شنوندگان محترم مى‏رساند: 

فى الحدیث سئل عن الزهد فى الدنیا فقال: هو ان لا یغلب الحلال شکره و لا الحرام صبره. 

در حدیث آمده، از زهد سئوال شد که چیست؟ فرمود: زهد آن است که حلال بر شکر زاهد غلبه نکند و محرمات بر صبرش پیروز نگردد. 

یعنى زاهد کسى است که شکرش در حلالهاى الهى که به وى عطا نمود دچار عجز نشود و صبرش در ترک محرمات الهى ناتوان نگردد.