شرح دعای مکارم الاخلاق( 154)

روى عن امیرالمومنین علیه‏السلام دخل سوق البصره فنظر الى الناس یبیعون و یشترون، فبکى بکاء شدیدا. ثم قال: یا عبید الدنیا و عمال اهلها! اذا کنتم بالنهار تحلفون و باللیل فى فراشکم 

تنامون و فى خلال ذلک عن الاخره تغفلون، فمتى تجهزون الزاد و تفکرون فى المعاد. 

روایت شده که على (ع) وارد بازار بصره شد. دید مردم مشغول خرید و فروش‏اند. حضرت بشدت گریست، همانند پدر مهربانى که بر بدبختى فرزند خود گریه کند. سپس فرمود: اى بندگان دنیا و خدمتگزاران اهل دنیا! شما که روزها سرگرم معامله نمودن و قسم خوردنید و شبها در بستر به خواب مى‏روید و در بین کارهاى خود از آخرت غافلید، پس چه وقت براى عالم دیگر توشه مهیا مى‏کنید و براى قیامت مى‏اندیشید؟ 

گروه دوم کسانى هستند که دنیا را ترک گفته، از فعالیتهاى تجارى و اقتصادى دست کشیده و تمام توجه خویش را به عبادت و امور اخروى معطوف ساخته‏اند. عمل این گروه نیز مرضى خداوند و اولیاى گرامى اسلام نیست و در سخنرانى گذشته حدیثى از رسول اکرم (ص) نقل شد که حضرت با تندى، مخالفت خود را با روش این گروه ابراز نمود و در اینجا نیز حدیث دیگرى به عرض شنوندگان محترم مى‏رسد: 

عن على بن عبدالعزیز قال قال لى ابوعبدالله علیه‏السلام: ما فعل عمر بن مسلم؟ قلت جعلت فداک، اقبل على العباده و ترک التجاره. فقال: ویحه، اما علم ان تارک الطلب لایستجاب له؟ 

على بن عبدالعزیز مى‏گوید: امام صادق (ع) به من فرمود: عمر ابن‏مسلم چه کرد؟ گفتم: فدایت شوم، به عبادت روى آورد و تجارت را ترک گفت. حضرت فرمود: واى بر او، مگر نمى‏داند کسى 

که از طلب روزى دست بکشد، دعاى او مستجاب نمى‏شود؟ 

گروه سوم کسانى هستند که مطیع اوامر الهى و مجرى برنامه‏هاى اسلام‏اند. این گروه، جمع بین دنیا و آخرت مى‏نمایند: از یک طرف قسمتى از وقت خود را صرف کسب و کار و تامین معاش مى‏نمایند و از طرف دیگر قسمتى از اوقات خود را در کمال خلوص براى بندگى خداوند و اطاعت از او مصروف مى‏دارند. قرآن شریف درباره‏ى این گروه مى‏فرماید: 

رجال لاتلهیهم تجاره و لا بیع عن ذکر الله و اقام الصلوه و ایتاء الزکوه یخافون یوما تتقلب فیه القلوب و الابصار. 

مردانى هستند که تجارت و داد و ستد، آنان را از یاد خداوند و اقامه‏ى نماز و اداى زکوه غافل نمى‏نماید و از روزى که دلها و دیده‏ها در اضطراب‏اند، ترسان و خائف‏اند. 

بین این گروه سعادتمند، بعضى از افراد یافت مى‏شوند که بر اثر کسب و کار دنیوى به عالى‏ترین نعمتها و لذایذ مادى دست یافته و بر اثر ایمان و تقوى در آخرت نیز از عالى‏ترین درجات بهره‏مند خواهند بود. على (ع) درباره‏ى اینان چنین فرموده است: 

و اعلموا عباد الله ان المتقین ذهبوا بعاجل الدنیا و آجل الاخره فشارکوا اهل الدنیا فى دنیاهم و لم یشارکهم اهل الدنیا فى آخرتهم. سکنوا الدنیا بافضل ما سکنت و اکلوها بافضل ما اکلت فحظوا من الدنیا بما حظى المترفون، و اخذوا منها ما اخذه الجبابره المتکبرون. ثم انقلبوا عنها بالزاد المبلغ و المتجر الرابح. اصابوا لذه زهد الدنیا فى دنیاهم، و تیقنوا انهم جیران الله غدا 

فى آخرتهم. 

بندگان خدا! بدانید اهل تقوى به نعمتهاى نقد دنیا دست یافته و به نعمتهاى آینده‏ى آخرت نیز نایل خواهند شد. با اهل دنیا در دنیاى آنان شرکت نمودند و اهل دنیا در آخرت اینان شرکت ندارند. در بهترین مسکن دنیا سکونت نموده و از بهترین خوردنیها بهره‏مند شده‏اند. در دنیا از حظى که سرمایه‏داران عیاش مى‏برند محظوظ گشته و آن را که جباران متکبر در دنیا به دست مى‏آورند، اینان نیز به آن دست یافته‏اند، و چون از دنیا مى‏روند، توشه‏ى وافى دارند و تجارتى سودآور نموده‏اند، و از این جهت که به دنیا دلبستگى نداشته و با بى‏اعتنایى به آن مى‏نگریستند، لذت زهد را چشیده‏اند، و یقین دارند که فرداى قیامت، همسایگان خدا هستند. 

کسانى که برنامه‏ى اعمالشان در طول زندگى بر وفق شرع مقدس است، به طور عادى در هر شبانه‏روز قسمتى از عمرشان براى تامین معاش و بدست آوردن رزق و روزى از مجارى مشروع طى مى‏شود، قسمتى از عمرشان براى اداى فرایض و سنن دینى و اطاعت از اوامر الهى اختصاص دارد، و قسمتى را براى استراحت و تفریح حلال و رسیدگى به کارهاى ضرورى و نیازهاى زن و فرزندان خود صرف مى‏کنند. این گروه پیروان دین الهى هستند و به موجب وعده‏اى که خداوند در قرآن شریف داده، آنان که داراى ایمان و عمل صالح‏اند، در قیامت مشمول فیض الهى هستند و جایگاهشان در بهشت رحمت است. مى‏دانیم با آنکه بهشتیان در دار تکلیف براى دنیا و آخرت کار مى‏کردند و همه از نعمت و رحمت الهى برخوردارند، اما جایگاه و 

مقاماتشان یکسان نیست و هر گروهى حدى متناسب با خود دارند، این تفاوت ناشى از علل و عوامل متعددى است، از آن جمله این است که همت بلند بعضى از آنان در دار تکلیف معطوف به امور دنیا بوده و همت بلند بعضى متوجه امور آخرت و همین تفاوت همت در دنیاى آنان اثر داشته و در آخرتشان نیز اثر مى‏گذارد و این مطلب محتواى حدیثى از امام معصوم (ع) است: 

عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: من اصبح و امسى و الدنیا اکبر همه جعل الله تعالى الفقر بین عینیه و شتت امره و لم ینل من الدنیا الا ما قسم الله له، و من اصبح و امسى و الاخره اکبر همه جعل الله الغنى فى قلبه و جمع له امره. 

امام صادق (ع) فرمود: کسى که شب را به صبح و صبح را به شب آورد و دنیا بزرگترین همتش باشد، خداوند فقر را بین دو چشم او قرار مى‏دهد، کارش را پراکنده مى‏کند و از دنیا چیزى به دست نمى‏آورد، جز همان که خداوند روزیش فرموده است. کسى که صبح را به شب و شب را به صبح آورد و همت عالى و بلندش آخرت باشد، خداوند به وى غناى نفس عنایت مى‏کند و امرش را از پراکندگى و تفرق مصون مى‏دارد. 

این قطعه از دعاى حضرت زین‏العابدین (ع) نشان مى‏دهد که همت بلند و عالى امام (ع) تا چه حد معطوف به امر عبادت و توجه به عالم آخرت است. در جمله‏ى اول عرض مى‏کند: بار الها! سختیها و مشقتهاى کسب را از من کفایت کن. در جمله‏ى دوم عرض مى‏کند: به من از جایى رزق برسان که امید ندارم. در جمله‏ى سوم عرض مى‏کند: 

فلا اشتغل عن عبادتک بالطلب. 

کلام را با فاء تفریع آغاز نموده و درخواست سوم را متفرع بر تمناى اول و دوم ساخته و در واقع مى‏خواهد عرض کند: بار الها! مقصودم از دو تمناى قبل این است که موجباتى را فراهم آورى که وقت زیادى در راه کسب معاش صرف ننمایم و فرصتم از دست نرود تا بتوانم به بندگى و اطاعتت که بزرگترین همت روحى و خواسته‏ى درونى من است بپردازم و براى نیل به معاش دنیوى، از فیض بزرگ اخروى بازنمانم. کسانى که به عوالم بعد از مرگ و روز جزا عقیده ندارند، فقط دنیا را مى‏بینند و بس، تمام سعى و همشان مصروف این جهان گذران مى‏شود، و هدفشان فقط دست یافتن به ذخایر دنیوى و لذایذ مادى است. کسانى که به عالم آخرت معتقدند اما مجذوب مال و ذخایر دنیا هستند، براى آخرت قدمهایى برمى‏دارند، اما همت بلندشان معطوف به شئون مادى و نیل به امور مربوط به دنیاست. اینان مشمول قسمت اول حدیث امام صادق علیه‏السلام هستند، پیوسته براى دنیاى خود کار مى‏کنند ولى همیشه احساس فقر و کمبود مى‏نمایند و با تمام جهد و کوششى که دارند، بیش از آنچه مقدر الهى بوده، نصیبشان نمى‏گردد. کسانى همت بلند و عزم راسخشان به شئون معنوى و امور عبادى معطوف است که دنیا و آخرت را از دیدگاه وى مى‏نگرند و متوجهند که جایگاه اصلى انسانها عالم آخرت است و دنیا کلاس خودسازى و مهیا نمودن خویش براى رسیدن به درجات رفیعه‏ى آن عالم جاودان است. 

عن على علیه‏السلام قال: ففیها اختبرتم و لغیرها خلقتم. 

على (ع) فرموده: در این عالم آزمایش مى‏شوید و براى غیر این عالم آفریده شده‏اید. 

اولیاى بزرگ خداوند کسانى هستند که از نور وحى استضائه نموده و حقیقت را آنطور که هست یافته‏اند، بینش آنان نسبت به دنیا آگاهانه و از روى بصیرت است و با نگاه سطحى دنیاپرستان و لذت‏گرایان تفاوت بسیار دارد. رسول اکرم (ص) تفاوت این دو گروه را ضمن حدیثى بیان فرموده است:  

عن انس بن مالک قال: قالوا: یا رسول‏الله! من اولیاء الله الذین لا خوف علیهم و لا هم یحزنون؟ فقال: الذین نظروا الى باطن الدنیا حین نظر الناس الى ظاهرها فاهتموا باجلها حین اهتم الناس بعاجلها، فاماتوا منها ما خشوا ان یمیتهم و ترکوا منها ما علموا ان سیترکهم.  

انس بن مالک مى‏گوید: کسانى حضور رسول اکرم (ص) عرض کردند: اولیاء خداوند کیان‏اند، آنها که قرآن شریف در حقشان فرموده: آگاه باشید، اولیاء الهى کسانى هستند که نه بر آینده‏ى آنها خوفى است و نه بر گذشته‏ى خویش اندوهى دارند. در پاسخ فرمود: اینان کسانى هستند که در باطن دنیا مى‏نگریستند موقعى که مردم ظاهر آن را مى‏دیدند، اولیاء خدا همت بلند خویش را به آینده‏ى دنیا معطوف ساختند موقعى که مردم همت خود را به نعمتهاى موجود آن معطوف داشتند، چیزهایى را از دنیا اماته نمودند که خائف بودند موجب مرگ انسانى آنان شوند، و چیزهایى را از دنیا ترک گفتند که مى‏دانستند عن‏قریب ترکشان مى‏نمایند. 

براى آنکه متوجه شویم دنیا در نظر اولیاء خداوند چگونه است، مى‏توانیم آن را از سخنان حضرت مولى الموحدین على علیه‏السلام بشناسیم و بدانیم آن حضرت به دنیا با چه دیده‏اى مى‏نگرد و از چه بعدى آن را مى‏بیند. 

ان الدنیا دار صدق لمن صدقها و دار عافیه لمن فهم عنها و دار غنى لمن تزود منها و دار موعظه لمن اتعظ بها. مسجد احباء الله و مصلى ملائکه الله و مهبط وحى الله و متجر اولیاء الله، اکتسبوا فیها الرحمه و ربحوا فیها الجنه. 

دنیا خانه‏ى صدق و راستى است براى کسى که صادقانه با آن عمل کند، خانه‏ى عافیت و سلامت است براى آن کس که بفهمد، و دار غنى و بى‏نیازى است براى کسى که از آن توشه برگیرد، و خانه‏ى موعظه و اندرز است براى کسى که پندپذیر باشد، و مسجد دوستان خدا و نمازخانه‏ى ملائکه‏ى الهى است، مهبط وحى پروردگار و تجارتخانه‏ى اولیاء بارى تعالى است که در اینجا کسب رحمت نمودند و بهشت جاودان منفعت کسبشان بود. 

کسى که دنیا را از دیدگاه على (ع) مى‏نگرد، متوجه است که عمرش سرمایه‏ى نقد او در تجارتخانه‏ى دنیاست، باید از این سرمایه به نفع عالم آخرت استفاده کند و براى سفرى که در پیش دارد، توشه تهیه نماید. سرمایه‏ى عمر به جبر مصرف مى‏شود و در هر نفس یک واحد از سرمایه‏ى عمر کاهش مى‏یابد و در یک شبانه‏روز به مقدار قابل ملاحظه‏اى از عمرش صرف مى‏گردد. تاجرى که با محاسبه، عمل مى‏کند باید در مقابل سرمایه‏اى که از دست مى‏دهد سودى به دست 

آورد و چون مردم از این نظر با یکدیگر متفاوت‏اند، بعضى سود مى‏برند و بعضى زیان مى‏بینند. امام (ع) در حدیثى تفاوتهاى افراد را از جهت نتیجه‏ى کار بیان فرموده است: 

عن ابیعبدالله (ع) قال: من استوى یوماه فهو مغبون، و من کان آخر یومیه خیرهما فهو مغبوط، و من کان آخر یومیه شرهما فهو ملعون، و من لم یر الزیاده فى نفسه فهو الى النقصان، و من کان الى النقصان فالموت خیر له من الحیوه. 

امام صادق (ع) فرموده: کسى که دو روزش از نظر کمال انسانى و تجارت اخروى یکسان باشد، او در زندگى مغبون است، زیرا به قدر یک روز عمرش از کف رفته و در عوض چیزى به دست نیاورده است، کسى که روز بعدش از روز قبل بهتر باشد، او سود برده و مورد غبطه‏ى دیگران است، کسى که روز بعدش بدتر از روز قبل باشد، او مطرود درگاه بارى تعالى است، کسى که از جهت رشد معنوى و تجارت روحانى متوقف مانده و افزایشى در کمال خود نمى‏بیند، او در نقص و کاهش است و در مسیر کمى و کاستى است و کسى که عمرش در جهت نقصان طى مى‏شود، براى او مرگ از زندگى بهتر است. 

امام زین‏العابدین (ع) که دعا مى‏کند خداوند سختى و مشقت کسب معاش را از او کفایت نماید و رزق من حیث لایحتسب نصیب وى گرداند، به منظور تحقق یافتن جمله‏ى سوم دعاست: 

فلا اشتغل عن عبادتک بالطلب. 

براى آنکه در طلب روزى از عبادتت بازنمانم و ساعاتى که باید در بندگى تو مصروف گردد در راه کسب معاش طى نشود و از قرب 

روحانى و تعالى معنویم نکاهد. 

حضرت على بن الحسین علیهم‏السلام در جمله‏ى چهارم دعا که موضوع آخرین قسمت بحث امروز است، به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: 

و لا احتمل اصر تبعات المکسب. 

بار الها! کسب و کار براى معاش پى‏آمدهایى دارد، اگر دعاى اول و دومم مقبول درگاه مقدست افتد و مستجاب شود، اولا وقت عبادتم کاهش نمى‏یابد و به اداى وظایف بندگیت موفق مى‏گردم، و ثانیا دوشم متحمل بار سنگین تبعات کسب نمى‏شود و از عوارض نامطلوب آن مصون مى‏مانم.