شرح دعای مکارم الاخلاق( 153)

بسم الله الرحمن الرحیم 

اللهم صل على محمد و آله، و اکفنى موونه الاکتساب، و ارزقنى من غیر احتساب، فلا اشتغل عن عبادتک بالطلب، و لا احتمل اصر تبعات المکسب. 

این قطعه از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» حاوى چند مطلب مرتبط به یکدیگر است که حضرت زین‏العابدین علیه‏السلام پس از درود بر حضرت محمد و آلش از پیشگاه خداوند درخواست نموده است. اول، بار الها! طبق وظیفه، از پى کسب رزق و طلب روزى مى‏روم، ولى از تو مى‏خواهم مشقت و شدت آن را از من کفایت فرمایى. دوم، بار الها! از جایى که گمان نمى‏برم به من روزى رسانى. سوم، بار الها! درخواستم در کفایت مشقت و روزى، بى‏گمان بدین منظور است که در طلب رزق، وقت کمترى صرف کنم تا از بندگى و عبادتت باز نمانم. چهارم، بار الها! کسب و کار پى‏آمدهاى سنگین دارد، مى‏خواهم بار تبعات آن را بر دوش نگیرم. 

به خواست خداوند توانا، محتواى این قطعه‏ى دعاى 

«مکارم‏الاخلاق» موضوع بحث و سخنرانى امروز است. 

در فصل گذشته معروض افتاد که سعى و کوشش در راه به دست آوردن رزق و تامین معاش از امورى است که در شرع مقدس تاکید بسیار شده و اولیاى گرامى اسلام پیروان خود را در این راه ترغیب نموده‏اند. جالب آنکه به موازات تشویق مردم، خودشان نیز عملا در زمین کار مى‏کردند و نان به دست مى‏آوردند. 

عن الفضل ابن ابى‏قره قال: دخلنا على ابیعبدالله علیه‏السلام و هو یعمل فى حائط له. فقلنا جعلنا الله فداک، دعنا نعمل لک. قال لا. دعونى فانى اشتهى ان یرانى الله عز و جل اعمل بیدى و اطلب الحلال فى اذى نفسى. 

فضل ابن ابى‏قره مى‏گوید: بر امام صادق (ع) وارد شدیم و آن حضرت در محوطه‏اى که متعلق به خودش بود، کار مى‏کرد. گفتیم: اجازه دهید ما براى شما کار کنیم. فرمود: نه، به حال خودم واگذارم نمایید، میل دارم خداوند مرا ببیند در حالى که با دست خویش کار مى‏کنم و با تحمل زحمت و اذیت، طلب حلال مى‏نمایم. 

کسى که به غذا نیاز دارد باید زحمت و مشقت کار را تحمل نماید و نان خود را با سعى و کوشش به دست آورد تا در جامعه با عز و سربلندى زیست نماید. آن کس که ابا ندارد سر بار مردم باشد و از دسترنج این و آن ارتزاق نماید، باید بداند که با این عمل ارزش انسانى خویش را پایمال مى‏کند و ذل سئوال را پذیرا مى‏گردد. چنین انسانى نه فقط در نظر مردم پست و حقیر است، بلکه در پیشگاه الهى نیز مطرود و مردود خواهد بود. 

فى الحدیث: ملعون من القى کله على الناس. 

در حدیث آمده است که مورد لعن و طرد بارى تعالى است آن کس که بار زندگى خود را بر دوش دگران مى‏افکند. 

در دنیاى امروز، بر اثر پیشرفت علوم و صنایع، کره‏ى زمین به صورت یک خانه درآمده و ملتها همانند اهل آن خانه پیوسته با هم در ارتباطاند و از اوضاع و احوال یکدیگر باخبرند. در شرایط کنونى، مسئله‏ى کار و فعالیت و به دست آوردن استقلال مالى و اقتصادى به مراتب بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته تا جایى که سرنوشت ملتها به مقدار قابل ملاحظه‏اى به چگونگى اقتصادشان بستگى دارد. در جهان کنونى، استقلال سیاسى هر کشور وابسته به استقلال فرهنگى، نظامى و اقتصادى آن کشور است، اگر مملکتى از این سه نظر واجد استقلال باشد و از قید و بند وابستگى آزاد، داراى استقلال سیاسى است، خودش در مقدرات خویش تصمیم مى‏گیرد و عمل مى‏کند و اگر اسیر وابستگى باشد به نسبت وابستگى، فاقد استقلال سیاسى است و دگران در مقدرات وى تصمیم مى‏گیرند. چنین مملکتى گرچه به ظاهر مستقل مى‏نماید، اما در واقع مستعمره است و مردم آن مملکت در اسارت استثمار، استضعاف و استعبادند، مگر آنکه به خود آیند، از راه سعى و عمل و مجاهدات ممتد و متوالى زمینه‏ى استقلال خویش را فراهم آورند و خود را از اسارت و بندگى رهایى بخشند. پیشواى بزرگ اسلام (ص) چهارده قرن قبل، درباره‏ى ارزش استقلال فرهنگى، نظامى و اقتصادى که منشا عز اجتماعى و استقلال سیاسى است، سخن گفته و به صورت سمبل و علامتگذارى، در حدیث کوتاهى بیان فرموده 

است. در اینجا اصل حدیث و توضیح مختصرى پیرامون آن به عرض شنوندگان محترم مى‏رسد: 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: ثلاث تخرق الحجب و ینتهى الى ما بین یدى الله عز و جل: صریر اقلام العلماء و وطى اقدام المجاهدین و صوت مغازل المحصنات. 

رسول اکرم (ص) فرمود: سه صوت است که پرده‏ها را مى‏درد و به پیشگاه خداوند مى‏رسد: اول، صداى قلم علما که روى کاغذ کشیده مى‏شود. دوم، صداى پایکوبى مجاهدین راه حق. سوم، صداى چرخ نخ‏ریسى زنان پاکدامن و باایمان. 

صداى قلم علما، سمبل استقلال فرهنگى است، صداى پاى سربازان مجاهد، سمبل استقلال نظامى است، و صداى چرخ نخ‏ریسى زنان شرافتمند، سمبل استقلال اقتصادى است. مى‏فرماید: این سه صوت پرده‏ها را مى‏درد تا خود را به خداوند که حق مطلق و قدرت نامحدود است برساند، پرده‏هایى را که در مسیر خود مى‏درد و پیشروى مى‏کند متعدد است: پرده‏ى ذلت و خوارى، پرده‏ى جهل و نادانى، پرده‏ى استعمار و استثمار، پرده‏ى استضعاف و استعباد، و دیگر حجابهایى همانند اینها که سد راه تعالى و تکامل انسانهاست. خلاصه، سعى و کوشش یک انسان به منظور تامین معاش خود و به دست آوردن رزق و روزى خویش، مورد کمال توجه و تاکید رسول اکرم (ص) و ائمه‏ى طاهرین علیهم‏السلام است. همچنین در دنیاى کنونى، سعى و عمل ملت اسلام به منظور نیل به استقلال اقتصادى و رهایى از وابستگى به اجانب مورد کمال توجه شرع مقدس است، زیرا وابستگى اقتصادى 

مسلمانان به بیگانگان از عوامل حاکمیت اجانب بر پیروان قرآن شریف است و بارى تعالى به این امر ننگین و ذلت‏بار راضى نیست. 

لن یجعل الله للکافرین على المومنین سبیلا. 

خداوند هرگز راهى براى سلطه‏ى کفار بر مومنین قرار نداده است. 

جمله‏ى اول دعاى حضرت زین‏العابدین علیه‏السلام، موضوع بحث امروز، ناظر به کسب و کار امام (ع) به منظور تامین معاش و به دست آوردن رزق و روزى براى خود و خانواده‏ى خویشتن است، و جمله‏ى دوم درخواست «رزق من حیث لایحتسب» است که در قرآن شریف آمده، عرض مى‏کند: 

و اکفنى موونه الاکتساب و ارزقنى من غیر احتساب. 

بار الها! طبق وظیفه، از پى کسب رزق و طلب روزى مى‏روم، ولى از تو مى‏خواهم که شداید و سختیهاى آن را از من کفایت فرمایى، بار الها! از جایى که گمان نمى‏برم به من روزى رسانى. 

حضرت زین‏العابدین (ع) در اوایل دعاى «مکارم‏الاخلاق» کفایت بارى تعالى را از بعد دیگرى درخواست نموده بود که در مجلد اول، سخنرانى هفتم، مورد بحث قرار گرفت و براى توضیح مطلب مثالى ذکر شد که مراجعه به آن خالى از فایده نیست. اینک براى توضیح جمله‏ى اول و دوم این قطعه از دعا که مورد بحث امروز است، مثالى ذکر مى‏شود تا عمق کلام امام (ع) روشن گردد. 

آبادى بزرگى را در نظر بگیرید که بیش از صد خانوار در آن زندگى مى‏کنند. در کنار این آبادى، رودخانه‏اى جریان دارد که به دریا 

مى‏ریزد. یکى از منابع مهم غذاى اهالى، صید ماهى از آن رودخانه است، همه روزه عده‏ى زیادى از خانواده‏ها تور صید ماهى را برمى‏دارند، کنار رودخانه مى‏روند تا رزقى به دست آورند. در این آبادى یک مرد الهى و بزرگوار که بسیار محبوب مردم است زندگى مى‏کند، از دوستداران اهل‏بیت علیهم‏السلام و از علاقه‏مندان جدى به صحیفه‏ى سجادیه است و هر روز قسمتى از آن دعاهاى آموزنده و انسان‏ساز را مى‏خواند، او نیز طبق وظیفه براى کسب روزى تور را برمى‏دارد و کنار رودخانه مى‏رود، ولى پیش از رفتن به خدا متوسل مى‏شود و جمله‏ى دعاى امام (ع) را از پیشگاه او درخواست مى‏نماید: 

و اکفنى موونه الاکتساب و ارزقنى من غیر احتساب. 

بار الها! از پى روزى مى‏روم، ولى از تو مى‏خواهم شداید و سختیهاى آن را از من کفایت فرمایى و از جایى که امید ندارم به من روزى رسانى. 

به طور عادى افرادى که براى صید مى‏روند دو سه ساعت و گاهى بیشتر باید مقابل آفتاب کنار رودخانه بمانند تا صیدى به دست آورند، ولى خداوند دعاى آن مرد الهى را مستجاب مى‏کند و در مدت کوتاهى بدون تحمل سختى و مشقت آفتاب و حرارت فضا، به صید مورد نظر نایل مى‏شود و با رزقى که به دست آورده، راه منزل را در پیش مى‏گیرد. 

این مثال براى جمله‏ى اول دعاست. همین مرد الهى بعضى از روزها به طرف رودخانه مى‏رود، کسانى صید خود را به دست آورده و راهى منزل‏اند، به این بزرگوار باتقوى برمى‏خورند، با روى گشاده نزدیک مى‏آیند و پس از سلام مى‏گویند: صید امروز ما بیش از نیازى است که داریم، شما زحمت رفتن به رودخانه را نکشید، آن را که لازم دارید 

مى‏توانیم از صید خود به شما بدهیم و این معناى مستجاب شدن جمله‏ى دوم دعاى آن مرد الهى است. او از فضیلت و تقوى برخوردار است و خداوند از جایى که امید نداشته، به او روزى رسانده است. 

امام سجاد (ع) در جمله‏ى سوم دعاى مورد بحث امروز، به پیشگاه الهى عرض مى‏کند: 

فلا اشتغل عن عبادتک بالطلب. 

بار الها! درخواستم در کفایت مشقت کسب روزى و رساندن رزق از جایى که امید ندارم، نه براى راحت‏طلبى است، بلکه بدین منظور است که وقتم در طلب معاش کمتر صرف شود تا از بندگى و عبودیت بازنمانم. 

مومنین واقعى و مسلمانان دین‏شناس مى‏دانند که اسلام آیینى است بر وفق فطرت و نظام آفرینش، هماهنگى با فطرت ایجاب مى‏کند که آدمى جنبه‏ى مادى و معنوى خود را به موازات یکدیگر مورد توجه قرار دهد و عملا هر دو را اقناع نماید، نه مادیات را فداى معنویات کند و نه معنویات را فداى مادیات نماید، و این مطلب ضمن روایات از ائمه‏ى طاهرین علیهم‏السلام خاطرنشان گردیده است. 

عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: لیس منا من ترک دنیاه لاخرته و لا آخرته لدنیاه. 

امام صادق (ع) فرمود: پیرو مکتب ما نیست آن کس که دنیاى خود را براى آخرت ترک گوید یا آخرت خویش را براى دنیا ترک نماید. 

مردم از نظر توجه به شئون دنیوى و اخروى سه گروه‏اند: گروه 

اول کسانى هستند که علایق دنیوى و امور مادى آنچنان سرگرم و مجذوبشان ساخته که آخرت را به کلى از یاد برده و کان لم یکن تلقى نموده‏اند. هدف اصلى و دیدگاه اساسى در زندگى آنان فقط دنیاست. على (ع) این گروه را فاقد بینش و بصیرت خوانده و فرموده است: 

انما الدنیا منتهى بصر الاعمى، لایبصر مما وراءها شیئا. 

دنیا چشم‏انداز نهایى کوردلان است و از پى دنیا، عالم دیگرى را نمى‏بینند. 

قرآن شریف درباره‏ى این گروه فرموده: 

یعلمون ظاهرا من الحیوه الدنیا و هم عن الاخره هم غافلون. 

اینان از ظواهر فریبنده‏ى دنیا آگاهى دارند، اما از عالم آخرت بکلى غافل و بى‏خبرند. 

قسمت اعظم عمر این گروه مصروف امور مادى و جلب لذایذ دنیوى است. این راه را مى‏پیمایند تا بمیرند. البته بر اثر سعى و مجاهده در راه دنیا بهره و نصیبى عایدشان مى‏گردد، ولى در روز جزا فاقد ذخایر اخروى هستند و مصداق این آیه‏ى شریفه‏اند: 

و من کان یرید حرث الدنیا نوته منها و ماله فى الاخره من نصیب. 

آن کس که اراده‏اش کشت و زرع دنیاست، ما به وى بهره‏اى مى‏دهیم، اما در آخرت تهیدست و بى‏نصیب خواهد بود.