شرح دعای مکارم الاخلاق(147 )

بسم الله الرحمن الرحیم 

و لا ترد دعائى على ردا، فانى لا اجعل لک ضدا، و لا ادعو معک ندا. 

امام سجاد علیه‏السلام در این قطعه از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» به پیشگاه الهى عرض مى‏کند: بار الها! دعاى مرا به خودم برمگردان و از استجابت محرومم مفرما، زیرا من در مقام توحید، نه براى تو مخالفى قرار داده‏ام و نه با تو مماثل و همتایى را خوانده‏ام. 

به خواست خداوند توانا، این سه جمله از کلام حضرت زین‏العابدین (ع) موضوع بحث و سخنرانى امروز است. عبادت و بندگى در پیشگاه بارى تعالى عبارت از تذلل و خضوع عابد در حضور معبود و آفریده در مقابل آفریدگار است، و این امر طبق دستور شارع، به صورت قیام و قعود یا رکوع و سجود انجام مى‏شود. اما دعا و درخواست از خداوند، برتر و افضل از هر عبادتى است. 

قلت لا بیجعفر علیه‏السلام: اى العباده افضل؟ فقال: ما من شى‏ء افضل عند الله عز و جل من ان یسال و یطلب مما عنده.  راوى مى‏گوید: از امام باقر (ع) سئوال کردم کدام عبادت نزد خداوند افضل است؟ فرمود: هیچ چیزى نزد بارى تعالى افضل و برتر از این نیست که مورد تمنى و درخواست واقع شود و سئوال‏کننده از وى بخواهد آن را که نزد اوست. 

دعا و درخواست بندگان از حضرت حق آنقدر مهم است که در قرآن شریف آمده: 

قل ما یعبوا بکم ربى لو لا دعاءکم؟ 

پیمبر گرامى! به مردم بگو: اگر دعا و درخواستتان نمى‏بود، پروردگار من به شما اعتنا نمى‏کرد و نزد او قدر و ارزشى نمى‏داشتید. 

برترى دعا بر عبادت شاید از این جهت باشد که عبادت حاکى از خضوع و تذلل نهایى عابد در مقابل معبود است، ولى دعا علاوه بر خضوع و تذلل، از فقر و نیازمندى دعا کننده در پیشگاه الهى حکایت مى‏کند، به عبارت دیگر مى‏توان گفت: عبادت کننده مراتب اطاعت و فرمانبرى خویش را در مقابل معبود ظاهر مى‏سازد، ولى دعاکننده در واقع دست گدایى دراز کرده و مراتب نیازمندى خود را در برابر پروردگار ابراز نموده و عملا به این آیه‏ى شریفه جامه‏ى تحقق پوشانده است: 

یا ایها الناس انتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى الحمید. 

اى مردم! همه‏ى شما فقراى درگاه بارى تعالى هستید و خداوند است که غنى بالذات و مورد ستایش است. 

با توجه به آنچه مذکور افتاد، روشن شد که دعاى واجد شرایط معنوى و مبین فقر و نیازمندى مخلوق به خالق، بیش از عبادت، بندگان 

را به خداوند نزدیک مى‏کند و مایه‏ى علو درجات دعاکنندگان مى‏گردد. افراد باایمان هر چه بیشتر به این مهم توجه نمایند و بر تعداد دعاها و تضرعهاى خویش، هر چند براى حوایج کوچک باشد، بیفزایند، مى‏توانند بیش از پیش به خداوند نزدیک شوند و از قرب معنوى زیادترى برخوردار گردند. 

عن سیف التمار عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: سمعته یقول: علیکم بالدعاء فانکم لاتتقربون بمثله، و لا تترکوا صغیره لصغرها ان تسالوها، فان صاحب الصغار هو صاحب الکبار. 

سیف تمار مى‏گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: بر شما باد دعا، چه آنکه با هیچ وسیله‏اى همانند دعا نمى‏توانید به قرب الهى نایل گردید و درخواست کوچک را به علت کوچکیش ترک نگویید، زیرا آن کس که حوایج کوچک را برمى‏آورد، همان کسى است که خواسته‏هاى بزرگ را برآورده مى‏سازد. 

با توجه به آنچه معروض افتاد، روشن شد که: اولا ارزش معنوى دعا از عبادات بیشتر است، و ثانیا هیچ عاملى بنده‏ى باایمان را به قدر دعا به خداوند نزدیک نمى‏کند. جالب آنکه دعاکننده، خود مستقیما و بلاواسطه با پروردگار سخن مى‏گوید، بدون اینکه نزد مردم کمترین آسیبى به عز و احترامش وارد شود، او به گناهان بزرگى که مرتکب شده اعتراف مى‏کند و آمرزش مى‏خواهد، فقر و تهیدستى خویش را شرح مى‏دهد و درخواست گشایش مى‏نماید و احدى از وضع وى باخبر نمى‏شود، از بیمارى پنهان خود نام مى‏برد، درخواست شفا مى‏کند و کسى بر آن واقف نمى‏گردد. خلاصه، قدر و منزلت دعا یک 

مهم است و اینکه دعا بدون واسطه انجام مى‏شود و اسرار دعاکننده نزد این و آن فاش نمى‏گردد، مهم دیگر. حضرت على (ع) ضمن نامه‏ى حکیمانه و پرمحتواى خود که به فرزندش امام مجتبى (ع) نوشته، از اصل دعا نام برده و بدون واسطه بودن آن را نیز خاطرنشان فرموده است: 

و اعلم ان الذى بیده خزائن السماوات و الارض قد اذن لک فى الدعاء و تکفل لک بالاجابه و امرک ان تساله لیعطیک و تسترحمه لیرحمک. و لم یجعل بینک و بینه من یحجبک عنه و لم یلجئک الى من یشفع لک الیه. 

فرزند عزیز! آن کسى که تمام خزاین آسمانها و زمین در دست اوست، به تو اجازه‏ى دعا داده و خود اجابت آن را تکفل نموده است، به تو امر نموده او را بخوانى تا عطایت فرماید، رحمتش را درخواست کنى تا مشمول رحمتت قرار دهد. بین خود و بین تو حاجب و دربانى قرار نداده و تو را ملجا نساخته است که براى دعا شفیعى با خود بیاورى. 

دعا باب رحمت واسعه‏ى الهى است، دعا مى‏تواند بزرگترین مشکل را با کوچکترین درخواست حل کند و مهمترین تمناى دعاکننده را به آسانى برآورده سازد. 

عن ابیجعفر علیه‏السلام قال: لقد غفر الله تعالى لرجل من اهل البادیه بکلمتین دعا بهما. فقیل: و ما هما؟ قال: اللهم ان تعذبنى فانا اهل ذلک و ان تغفر لى فانت اهل ذلک. 

امام باقر (ع) فرمود: خداوند مرد بادیه‏نشینى را براى دو کلمه دعا که به زبان آورد، مشمول مغفرت خود قرار داد. عرض شد: آن دو 

کلمه چه بود؟ فرمود: به پیشگاه خداوند عرض کرد: بار الها! اگر عذابم نمایى من شایسته‏ى عذابم، و اگر ببخشى و عفوم فرمایى تو شایسته‏ى عفو و مغفرتى. 

در قرآن شریف آیات متعدد، و در روایات اولیاى اسلام احادیث زیاد رسیده است که مسلمانان را به دعا ترغیب نموده و به استجابت آن وعده داده شده است، ولى براى آنکه دعا مستجاب شود، شرایط متعددى ذکر گردیده و اگر در مواقعى دعا به اجابت نمى‏رسد، براى فقد یک یا چند شرط استجابت است، و در اینجا بعضى از روایات که حاوى پاره‏اى از شرایط استجابت دعاست، به عرض شنوندگان محترم مى‏رسد: 

عن سلیمان بن عمرو قال: سمعت ابا عبدالله علیه‏السلام یقول: ان الله عز و جل لا یستجیب دعاء بظهر قلب ساه فاذا دعوت فاقبل بقلبک ثم استیقن بالاجابه. 

سلیمان بن عمرو مى‏گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: خداوند مستجاب نمى‏کند دعایى را که با قلب غافل انجام مى‏شود. موقع دعا با حضور قلب از پیشگاه الهى درخواست کن و به اجابت آن مطمئن باش. 

یکى از شرایط استجابت دعا این است که دعاکننده حد خود را بشناسد و به ارزشى که دارد واقف باشد و درخواستى بالاتر از اندازه‏ى خویش ننماید که مستجاب نخواهد شد. 

و ان لا یسال فوق قدره فانه یستحق الحرمان. 

بالاتر از قدر خود دعا نکند و از خداوند نخواهد، که چنین 

شخصى شایسته‏ى محرومیت است. 

یکى از امورى که در دعا اهمیت دارد و باید همواره به خاطر دعاکننده باشد، این است که درخواستش برخلاف قوانین خلقت و سنن آفرینش نباشد، کسى دعا نکند که همیشه جوان بماند و کبر سن او را پیر ننماید، دعا نکند که به خواب و استراحت نیازمند نباشد و بتواند در طول عمر، شبانه‏روز کار کند و از سود آن بهره‏مند گردد، دعا نکند که هرگز حافظه‏اش ضعیف نشود و همیشه قدرت حفظش محفوظ باشد و هر چه را که در نوجوانى فراگرفته تا پیرى از یاد نبرد، و دیگر امورى از این قبیل که نمى‏تواند موضوع دعا باشد و مورد درخواست از بارى تعالى. 

موانع بسیارى مى‏تواند سد راه استجابت دعا شود و نگذارد خواسته‏هاى دعا کننده تحقق یابد و تمنیاتش برآورده شود. البته به هر نسبت که دعاکنندگان از تعالیم دینى آگاهى بیشتر داشته باشند و موانع استجابت را بهتر بشناسند و در موقع دعا آنها را برطرف سازند، مى‏توانند به گونه‏اى دعا کنند که خواسته‏ها و تمنیاتشان واجد صلاحیت استجابت باشد. رسول اکرم صلى الله علیه و آله و ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام که خود مربى مسلمین و معلم مدرسه‏ى انسان‏سازى بودند، این نکات را کاملا رعایت مى‏نمودند، از این رو دعاهاى آنان درباره‏ى مردم و درباره‏ى خودشان مستجاب بود. حتى به موجب بعضى از روایات، کسانى از ائمه‏ى طاهرین علیهم‏السلام در حکومت جباران گاهى در چند قدمى مرگ قرار گرفته‏اند و با دعا و توجه به حضرت بارى تعالى خطر را گردانده‏اند و از مجلسى که بنا بود در آن کشته شوند، به سلامت و در کمال عزت خارج شده‏اند. مهمترین مانعى که سد راه استجابت دعاست، نقض معرفت در توحید و 

کمبود ایمان دعاکنندگان است. این مانع به قدرى قوى و مهم است که اگر دعایى با وجود تمام شرایط استجابت، فاقد توحید کامل و ایمان تمام باشد، فیض استجابت شامل آن دعا نمى‏شود، و این مهم در خلال روایات با تعبیرهاى مختلفى خاطرنشان گردیده و قطعه‏ى دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» موضوع بحث امروز، شاهدى است واضح و براى عموم مسلمانان درسى است آموزنده و سعادت آفرین. 

و لا ترد دعائى على ردا، فانى لا اجعل لک ضدا، و لا ادعو معک ندا. 

بار الها! دعاى مرا به خودم برنگردان و از استجابت محرومم مفرما، زیرا من در مقام توحید نه براى تو مخالف و ضدى قرار داده‏ام و نه با تو مماثل و همتایى را خوانده‏ام. 

امام (ع) در آغاز کلام عرض مى‏کند: بار الها! دعاى مرا به خودم برنگردان، آنگاه کلام خود را با «فاء» سببیت شروع نموده و دلیل آورده که من نه براى تو ضد و مخالفى قرار داده‏ام و نه براى تو مماثل و همتایى را خوانده‏ام، پس به این سبب دعاى چنین انسان موحدى شایسته‏ى استجابت است. 

براى آنکه کلام حضرت زین‏العابدین (ع) واضح شود و شنوندگان محترم به منظور امام (ع) واقف گردند، لازم است درباره‏ى کلمه‏ى «ضد» و کلمه‏ى «ند» که در دعاى امام (ع) آمده، توضیح داده شود. 

الضد هو عند الجمهور یقال لموجود فى الخارج مساو فى القوه لموجود آخر ممانع له. 

«ضد» نزد عموم اهل لغت گفته مى‏شود به موضوعى در خارج که مساوى است در قوه با موجود دیگر و مانعى است براى آن. 

«الند» المثل، یقال: ما له «ند» اى ما له من نظیر. جمع: انداد. 

«ند» به معناى مثل است، گفته مى‏شود: براى فلان موضوع ندى نیست، یعنى نظیر ندارد، جمع «ند»، «انداد» است. 

پیش از آنکه وضع اتحاد جماهیر شوروى دگرگون شود و رژیم کمونیستى ارزش خود را از دست بدهد، امریکا و شوروى دو ابرقدرت جهان بودند و ضد یکدیگر. امریکا طرفدار سرمایه‏دارى بود و با رژیم اشتراکى سخت مخالف. اتحاد جماهیر شوروى طرفدار رژیم اشتراکى بود و با سرمایه‏دارى سخت مخالف. این دو رژیم از نظر تکنیک و صنعت پیشرفته بودند، هر دو سلاح اتمى، موشک قاره‏پیما و نیروهاى مخرب قوى داشتند، هر دو به کره‏ى ماه رفته، به فضا دست یافته، و از قدرتهاى هماهنگ و یکسان برخوردار بودند، و چون با هم ضدیت داشتند، پیوسته برخلاف یکدیگر فعالیت مى‏نمودند و هر یک مى‏خواست آن دیگرى را در هم بشکند و از قدر و وزن جهانیش بکاهد. پس از نظر لغت مى‏توان گفت که در گذشته امریکا و شوروى ضد یکدیگر بودند، در قدرت با هم متساوى، در هدف با هم مخالف، و هر یک مى‏خواست راه آن دیگرى را سد نماید و مانع او شود. خداوند ضدى ندارد، زیرا اولین شرطى که ضد خداوند باید واجد آن باشد این است که قدرتى همانند قدرت او داشته باشد، با اینکه تمام عوالم هستى و همه‏ى نیروها و قدرتهایى که در آن وجود دارد، آفریده‏ى خداوند  است و به فرمان اوست. 

الا له الخلق و الامر. تبارک الله رب العالمین. 

آگاه باشید آفرینش عالم و فرمانروایى جهان هستى اختصاص به او دارد و رفیع و عظیم است، خداوندى که مالک واقعى همه‏ى عوالم وجود است.