شرح دعای مکارم الاخلاق( 139)

بسم الله الرحمن الرحیم 

و اظلنى فى ذراک، و جللنى رضاک. 

 در این قطعه از دعاى شریف «مکارم الاخلاق»، حضرت زین‏العابدین علیه‏السلام دو خواسته‏ى مهم از پیشگاه الهى دارد که با دو جمله‏ى کوتاه، آن را ادا نموده است. اول: پروردگارا با پوششى که وابسته به ذات اقدس توست، بر من سایه افکن. دوم: پروردگارا! تمام وجود مرا با جامه‏ى رضا و خشنودیت بپوشان. 

به خواست خداوند، این دو جمله از دعاى امام سجاد (ع) موضوع بحث و سخنرانى امروز است. 

الظل الفى‏ء الحاصل من الحاجز بینک و بین الشمس اى شى‏ء کان. 

ظل سایه‏اى است که از وجود چیزى حاصل مى‏شود که بین تو و آفتاب، فاصله است، و آن چیز هر چه باشد، از درخت و دیوار یا خیمه و سقف یا چیزهایى از این قبیل. 

کسانى که در مناطق گرمسیر زندگى مى‏کنند، یا در نقاطى 

هستند که تابش آفتاب تابستان به سر و صورتشان زننده و ناراحت کننده است، به خوبى مى‏دانند که سایه و سایبان تا چه حد ارزشمند و مهم است. اگر کسى در فصل تابستان در این قبیل مناطق، پیاده در بیابان بماند و با تابش آفتاب مواجه گردد و به سایه و سایبان دسترسى نداشته باشد، بر اثر اشعه‏ى آفتاب حداقل به آفتابزدگى مبتلا مى‏شود و دچار عارضه‏ى پوستى مى‏گردد و ممکن است در مواقعى دچار وضعى شود که حیاتش از دست برود. سایه براى مردم این سرزمینها نعمتى است بسیار بزرگ و رحمتى است توصیف ناشدنى و چون سایه، حافظ سلامت و بهداشت و مایه‏ى تامین آسایش و رفاه است، مردم این سرزمینها پذیرفته‏اند که خدمات پرارج علمى و عملى افراد نافع و مفید را به سایه تشبیه کنند و در مقام دعا، بقا و دوام ظلشان را از پیشگاه خداوند درخواست نمایند. عرب زبانها درباره‏ى کسانى که وجودشان از جهت خدمت علمى و مالى بسیار نافع است، مى‏گویند: «مد ظله»، «دام ظله»، «ادام الله ظله» و از این قبیل. فارسى زبانان نیز درباره‏ى آنان مى‏گویند: «سایه‏اش مستدام باد»، «سایه‏ى شما از سر ما کم نشود»، «امید است همیشه زیر سایه‏ى شما باشیم» و از این قبیل. در بعضى از کشورهاى غربى وضع طبیعى به گونه‏اى است که در اغلب ایام سال ابر، فضا را پوشانده و مردم آفتاب نمى‏بینند. گاهى که آفتاب ظاهر مى‏شود، حرارتى بسیار مطبوع و دلپذیر دارد. اگر در یکى از روزهاى تابستان هوا آفتابى باشد، آن روز مردم جشن دارند و براى آنکه بدنشان از نور خورشید بهره‏مند شود، بسیارى از افراد کار خود را ترک مى‏گویند، کنار دریا مى‏روند، جامه را از بدن بیرون مى‏آورند، و برهنه روى شنهاى کنار دریا مى‏خوابند تا بتوانند از پرتو خورشید استفاده کنند و اگر کسى آنقدر در آفتاب خوابید که پوستش قهوه‏اى رنگ شد، بسیار 

خوشحال است از اینکه توانسته به قدر کافى از خورشید بهره بگیرد و ذخیره‏ى بهداشتى براى خود تامین نماید. در چنین مملکتى، اگر یک دانشجوى ایرانى براى تشکر و قدردانى از استاد خود، جمله‏ى «خداوند سایه‏ى بلندپایه‏ى استاد را بر سر من پایدار و مستدام بدارد» به زبان خود استاد ترجمه کند و در مقابل او و دیگر دانشجویان اهل همان کشور بخواند، استاد و دانشجویان معناى کلام او را نمى‏فهمند، بهت‏زده به وى مى‏نگرند، چه مى‏خواهد بگوید؟ زیرا در نظر آنان سایه افکندن بر سر کسى که مى‏خواهد آفتاب بگیرد و سلامت خود را تامین نماید، نه تنها نعمت و رحمت نیست بلکه مایه‏ى محروم ماندن از نعمت نور و مانع تامین بهداشت و سلامت اوست. بنابراین، مردمانى که در مناطق سرد و ابرى جهان زندگى مى‏کنند و در سراسر تابستان آرزوى دیدن چند روز آفتاب را دارند، معناى جمله‏ى فارسى «خداوند سایه‏ى شما را مستدام بدارد» یا جمله‏ى عربى «ادام الله ظلکم» را نمى‏فهمند و نعمت سایه براى مناطق گرمسیر یا جاهایى است که آفتاب تابستانش سوزان و طاقتفرساست. با توجه به اینکه رسول اکرم صلى الله علیه و آله و ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام در منطقه‏ى گرم متولد شده‏اند و با در نظر گرفتن این مطلب که اغلب مسلمانان صدر اسلام موالید مناطق گرم بوده‏اند و قدر و منزلت سایه را مى‏دانستند، اولیاى گرامى اسلام به منظور توجه دادن مسلمانان به اهمیت پاره‏اى از امور دینى، کلمه‏ى «ظل» را مورد استفاده قرار داده و آن را در متن کلام خود آورده‏اند، از آن جمله: 

فى الحدیث: الجنه تحت ظلال السیوف. 

بهشت زیر سایه‏ى شمشیرهاست. 

براى آنکه مردم، ارزش جهاد اسلامى را بفهمند و در انجام این وظیفه‏ى خطیر ترغیب شوند، از سایه‏ى شمشیر سخن گفته شده و خاطرنشان گردیده است که بهشت عزت و آزادى در دنیا و بهشت جاودان در عالم آخرت، زیر سایه‏ى شمشیر به دست مى‏آید و مردم با فداکارى و از خودگذشتگى در راه خداوند مى‏توانند به آن نایل گردند. 

فى الحدیث انه خطب آخر یوم من شعبان فقال: ایها الناس! قد اظلکم شهر عظیم. 

در حدیث است که پیشواى اسلام (ص)، روز آخر ماه شعبان خطبه خواند و فرمود: اى مردم! ماه عظیم بر شما سایه افکنده است. 

در این حدیث هم از کلمه‏ى «ظل» استفاده شده، براى آنکه مردم به ارزش این ماه مقدس واقف گردند و آنطور که باید و شاید وظایف دینى خود را انجام دهند، این ماه را سایه‏ى نعمت و رحمت معرفى نموده و بدین وسیله، افراد را به وظیفه‏شناسى تشویق فرموده است. 

کلمه‏ى «ظل» در احادیث مربوط به آخرت نیز آمده است و اولیاى دین مژده داده‏اند کسانى که در دنیا به مردم خدمت مى‏کنند و عقده‏ى روحى آنان را مى‏گشایند یا در اطاعت پروردگار جدى و کوشا هستند، در قیامت از سایه‏ى رحمت حضرت بارى تعالى برخوردار مى‏گردند. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: من اراد ان یظله الله فى ظل عرشه یوم لا ظل الا ظله فلینظر معسرا او لیدع له عن حقه. 

رسول اکرم (ص) فرمود: کسى که مى‏خواهد خداوند او را در 

سایه‏ى عرشش جاى دهد، در روزى که جز سایه‏ى او ظلى نیست، به مدیون تنگدست خود مهلت دهد یا از طلب خود چشم‏پوشى نماید. 

عن على علیه‏السلام قال: ظل الله سبحانه فى الاخره مبذول بمن اطاعه فى الدنیا. 

على (ع) فرموده: سایه‏ى خداوند سبحان در عالم آخرت براى کسانى است که او را در دنیا اطاعت نموده و بى‏قید و شرط، فرمانش را به کار بسته‏اند. 

خلاصه، سایه از نظر جسمى و روحى، مادى و معنوى، دنیوى و اخروى داراى ابعاد مختلف و هر بعدى به نوبه‏ى خود جالب و شایان ملاحظه است. امام سجاد (ع) در جمله‏ى اول دعاى مورد بحث امروز، به پیشگاه الهى عرض مى‏کند: 

و اظلنى... 

بار الها! مرا در سایه‏ى رحمت خود قرار ده. 

ولى حضرت زین‏العابدین (ع) سایه‏ى رحمت الهى را به طور مطلق نخواسته، بلکه آن را با قید مخصوصى درخواست نموده است. عرض مى‏کند: 

و اظلنى فى ذراک. 

الذرى بالفتح کل ما استترت به. 

«ذرى» در لغت عرب به هر چیزى گفته مى‏شود که اشیاء دیگر را به وسیله‏ى آن مى‏پوشانى. 

پس معناى کلام امام (ع) چنین مى‏شود: بار الها! مرا در سایه‏ى رحمت خود قرار ده، اما با پوششى که انتسابش فقط به ذات اقدس تو 

باشد و بس. 

براى آنکه کلام حضرت زین‏العابدین (ع) روشن شود، لازم است مقدمه‏ى کوتاهى را به عرض شنوندگان محترم برساند. در خلال بحثهاى قبل اشاره شد که خداوند، این عالم را دار وسایل و اسباب قرار داده و فیض بارى تعالى از مجارى مقرر به مردم مى‏رسد. مثلا «رازق» خداوند است، اما فیض رزق بارى تعالى از راه کشاورزى به دست مى‏آید. «شافى» خداوند است، اما فیض شفاى او از راه طبیب و دوا نصیب بیمار مى‏گردد. در قرآن شریف آمده: 

انا لننصر رسلنا. 

البته ما پیمبران خود را یارى مى‏کنیم. 

در این آیه، خداوند یارى را منتسب به خود نموده، اما در آیه‏ى دیگر رسول گرامى اسلام (ص) را مخاطب ساخته و فرموده است: 

هو الذى ایدک بنصره و بالمومنین. 

اوست خداوندى که ترا به نصرت خود و به نصرت مومنین تایید نموده. 

ملاحظه مى‏کنید که در این آیه قسمتى از فیض نصرت بارى تعالى به طور مستقیم شامل حال پیمبر گرامى اسلام (ص) شده و قسمت دیگر از مجراى یارى و فداکارى اهل ایمان، نصیب آن حضرت گردیده است. فیض عفو و مغفرت حضرت بارى تعالى نیز مانند سایر فیضهاى او از مجارى خاصى نصیب گناهکاران مى‏شود. در دنیا که دار تکلیف است، مجراى دست یافتن به عفو الهى توبه است. گناهکارى که به خود مى‏آید، از خواب غفلت بیدار مى‏شود، با نیت 

خالص و ضمیر پاک به سوى خداوند بر مى‏گردد، و از گناهان خویش در پیشگاه الهى اظهار ندامت و شرمندگى مى‏نماید و خواستار عفوش مى‏گردد، پروردگار مهربان توبه‏ى او را مى‏پذیرد و لکه‏هاى گناه را از صفحه‏ى اعمالش مى‏زداید و آنچنان مى‏شود که گویى اصلا گناه نکرده است.  

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: لا شفیع انجح من التوبه. 

رسول اکرم (ص) فرموده: هیچ شفیعى براى نجات گناهکاران همانند توبه پیروزمند و موفق نیست. 

مجراى دوم براى نیل به مغفرت بارى تعالى، شفاعت شفعاء در عرصه‏ى قیامت است. کسانى که در دنیا نتوانسته یا نخواسته‏اند با توبه، خویشتن را مشمول عفو الهى نمایند و از فیض مغفرتش برخوردار گردند، ممکن است در قیامت با اذن بارى تعالى از شفاعت کسانى که حق شفاعت دارند بهره‏مند شوند، به عفو و بخشش خداوند دست یابند، و به عذاب گناهانشان معذب و مبتلا نگردند. 

«ظل الله» یا سایه‏ى خداوند یکى از فیضهاى بسیار مهم حضرت بارى تعالى است. این فیض ممکن است از راه اطاعت و بندگى او به دست آید یا از مجراى خدمت به انسانها و دستگیرى از افتادگان و کارهایى نظیر اینها. در واقع وسیله‏ى پوشش و عامل «ظل» کارهایى است که براى خداوند انجام مى‏شود، ولى امام سجاد (ع) در دعاى خود این قبیل «ظل» را که سایبانش عمل مخلوق باشد، درخواست نمى‏نماید بلکه سایه‏اى را مى‏خواهد که سایبانش فقط مستند به ذات اقدس او باشد و بس. مى‏توان گفت: مصداق درخواست امام 

زین‏العابدین (ع) ظلى است که سایبانش رضوان الله باشد. رضوان خداوند فقط وابسته به ذات اقدس اوست، رضوان خداوند آنقدر بلندپایه و رفیع است که قرآن شریف آن را از عالیترین درجات بهشت و تمام محتویاتش بزرگتر خوانده و فرموده است: 

وعد الله المومنین و المومنات جنات تجرى من تحتها الانهار خالدین فیها و مساکن طیبه فى جنات عدن و رضوان من الله اکبر ذلک هو الفوز العظیم. 

خداوند به مردان و زنان باایمان بهشت را وعده فرموده که از زیر درختانش نهرها جارى است و در آن به طور جاودان مستقرند و در بهشت عدن که عالیترین مقام است، جایگاههایى براى سکونت وجود دارد که زندگى در آنها بسیار مطبوع و گواراست، اما خشنودى و رضاى حضرت بارى تعالى بزرگتر است و این عطایا براى افراد باایمان پیروزى و موفقیتى است عظیم. 

روى عن النبى صلى الله علیه و آله انه قال: عدن دار الله التى لم ترها عین و لم تخطر على قلب بشر، لا یسکنها غیر ثلاثه: النبیین و الصدیقین و الشهداء . 

از رسول اکرم (ص) روایت شده که فرمود: «عدن» خانه‏ى خداوند است، خانه‏اى است که نه چشم آن را دیده و نه به قلب بشر خطور نموده است. در بهشت عدن جز سه گروه سکونت ندارند. پیمبران و صدیقین و شهدا.