شرح دعای مکارم الاخلاق(136 )

امام سجاد (ع) در جمله‏ى دوم دعا که موضوع بحث امروز است، عرض مى‏کند: 

و اغذنى بنعمتک. 

بار الها! به نعمت خود قوت و غذا به من عطا فرما. 

در این عبارت دو کلمه شایان ملاحظه است: یکى «غذاء» و آن دیگر «نعمت». 

الغذاء ما یغتذى به من الطعام و الشراب. هو ما به نماء الجسم و قوامه. و النعمه ما قصد به الاحسان و النفع. 

«غذاء» چیزى است از خوردنى و نوشیدنى که با آن تغذیه مى‏شود، نمو جسم و قوام بدن وابسته به آن است. «نعمت» آن چیزى است که اعطا کننده‏اش قصد احسان و نفع رساندن داشته باشد. 

بشر و دیگر موجودات زنده‏ى روى زمین به غذا احتیاج دارند. اگر به قدر کافى تغذیه کنند، نیرومند و توانا هستند و قواى آنها به خوبى انجام وظیفه مى‏کند. اگر تغذیه‏ى آنها ناقص باشد، فعالیتشان به نسبت ناقص خواهد بود، و اگر غذا نرسد، گرسنگى به حیاتشان خاتمه مى‏دهد. از جمله‏ى آیات بزرگ حضرت بارى تعالى، نظام متقن و محکمى است که براى تغذیه‏ى تمام موجودات زنده‏ى زمین پایه‏گذارى فرموده و در پرتو آن، حیات فردى و حیات نوعى همه‏ى آنها محفوظ است و چرخهاى زندگى در خشکى و دریا به گردش خود ادامه 

مى‏دهند. نباتات به طور طبیعى از آب و زمین و همچنین از هوا و آفتاب تغذیه مى‏کنند، خود زنده مى‏مانند و براى گیاهخواران و دانه‏خواران غذا مى‏سازند. حیوانات گیاهخوار و پرندگان دانه‏خوار از روییدنیها و دانه‏ها تغذیه مى‏کنند، خودشان زنده مى‏مانند و غذاى درندگان و پرندگان گوشتخوار را تهیه مى‏نمایند. جنین تا در رحم است، به وسیله‏ى جفت از وجود مادر تغذیه مى‏کند و پیش از آنکه به دنیا بیاید، کارگاه شیرسازى پستان مادر به طور خودکار به راه مى‏افتد تا همزمان با ولادت نوزاد، غذایش آماده و مهیا باشد. جالب آنکه شیر مادر که غذاى طبیعى کودک است، عالیترین و کاملترین غذا براى اوست و اگر از آن تغذیه کند، تمام نیازهاى کودک برآورده مى‏شود. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: لیس للصبى لبن خیر من لبن امه. 

رسول اکرم (ص) فرموده: براى طفل، هیچ شیرى بهتر از شیر مادر نیست. 

بچه‏هاى حیوانات برى و بحرى از خزندگان، پرندگان، چرندگان، درندگان، و حشرات دو گروه‏اند، بعضى دوران کودکى ندارند مانند ماهیها و حشرات، پس از آنکه تخم‏ریزى کردند، موقعى که بچه از تخم بیرون مى‏آید به هدایت تکوینى بارى تعالى، خودش از پى غذا مى‏رود و آنها که دوران کودکى دارند، بعضى براى تغذیه و زنده ماندن به مادر احتیاج دارند و بعضى به حمایت پدر نیز محتاجند و این برنامه‏ها با قلم قضاى الهى، در لوح وجود همه‏ى آنها ثبت شده 

است. خلاصه، آفریدگار حکیم از طرفى موجودات زنده را نیازمند به غذا آفریده و از طرف دیگر نظام حکیمانه‏ى جهان را به گونه‏اى پایه‏گذارى فرموده که به همه‏ى آنها غذا برسد و نیازشان برطرف گردد. 

و ما من دابه فى الارض الا على الله رزقها. 

هیچ جنبنده‏اى روى زمین نیست، مگر آنکه رزقش به عهده‏ى خداوند است. 

ارتزاق انسان از منابع طبیعى با ارتزاق نباتات و حیوانات از جهاتى متفاوت است و در اینجا به ذکر دو مورد اکتفا مى‏شود. اول: تکوین نبات و حیوان در طبیعت و ارتزاق آنها از یکدیگر در حدى است که بر طبق آن ساخته شده‏اند و نمى‏توانند چیزى بر کمیت و کیفیتش بیفزایند، اما انسان موجودى است عاقل و آزاد، خداوند به مشیت حکیمانه‏ى خود او را از امتیازات مهمى برخوردار نموده است. یک جا در قرآن شریف فرموده: 

هو الذى خلق لکم ما فى الارض جمیعا. 

او خداوندى است که تمام آنچه را که در زمین است، براى شما آفریده. 

و در جاى دیگر کتاب مجید فرموده: 

الم تر ان الله سخر لکم ما فى الارض. 

نمى‏بینى که آفریدگار توانا تمام محتویات کره‏ى ارض را مسخر و مقهور شما ساخته است. 

بشر در پرتو این مزیت اعطایى بارى تعالى، مى‏تواند از منابع ارضى در تامین رفاه و بهبودى زندگى خویش بهره‏بردارى نماید. 

درختان جنگل قادر نیستند در خود تغییرات اساسى دهند و وضع خویش را دگرگون سازند، اما انسان قادر است با حفر چاه یا قنات یا به وسیله‏ى بستن سد در رودخانه‏ها، زمین مرده را احیاء کند و آن را به صورت مزرعه یا باغ میوه درآورد و از محصولش ارتزاق نماید. حیوانات علفخوار فقط از آنچه در طبیعت تکوین شده استفاده مى‏کنند و نمى‏توانند براى خود چراگاه بسازند و از نعمت بیشتر برخوردار گردند، اما انسان قادر است براى دامهایى که از آنها تغذیه مى‏کند، مرتع به وجود آورد و رزق خود را توسعه دهد. حیوان گوشتخوار مى‏تواند مرغى را که در طبیعت ساخته شده شکار کند، آن را طعمه‏ى خود سازد، اما انسان ماشین جوجه‏کشى ساخته و تخم‏مرغهاى طبیعى را به وسیله‏ى آن ماشین به مرغ تبدیل مى‏کند و از گوشتش تغذیه مى‏نماید و خلاصه، ارتزاق انسان از منابع طبیعى با بهره‏بردارى تمام موجودات زنده‏ى ارضى بسیار متفاوت است. راهنماى نباتات و حیوانات در گزینش غذاى مفید و متناسب، هدایتى است که حضرت بارى تعالى در عمق وجودشان قرار داده و با سرشتشان آمیخته است و در آن خطا و انحراف وجود ندارد، شاخه‏ى گل مى‏داند که از چه موادى باید تغذیه کند تا محصولش معطر و رنگین باشد، و همچنین درخت گلابى و انگور مى‏داند چه موادى را جذب کند تا بتواند گلابى و انگور بیاورد، و چون منشا اعمال نباتات و حیوانات هدایت تکوینى خداوند است، اولا به جبر اجرا مى‏شود و نبات و حیوان در قبول و رد آنها از خود اراده و اختیارى ندارند تا بتوانند از اجرایش سرپیچى نمایند یا در آن تحول و تغییرى به وجود آورند، و ثانیا هدایت الهى صراط مستقیم است و به ناپاکى و گناه آلوده نیست، آنچه را که انجام مى‏دهند، بر وفق نظام حکیمانه‏ى آفرینش است. اما انسان، آزاد 

آفریده شده و ممکن است بر اثر لذت‏گرایى، خویشتن را به خوردنیها و نوشیدنیهاى مضر آلوده نماید و به عوارض زیانبارشان مبتلا گردد، و همچنین قادر است غذا را از راههاى غیرمشروع و تجاوز به حقوق دگران تهیه نماید و مرتکب گناه گردد. از این رو، خداوند در کنار هدایت تکوینى، براى انسانها هدایت تشریعى مقرر فرموده و به وسیله‏ى پیمبران ابلاغ نموده است تا آنان را به مسیر صحیح و مصلحت رهبرى نماید. قرآن شریف درباره‏ى رهبر بزرگوار اسلام (ص) فرموده: 

و یحل لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث. 

پیمبر اسلام آنچه را که پاک و طیب است بر مردم حلال مى‏کند و آنچه را که پلید و خبیث است تحریم مى‏نماید. 

درباره‏ى تهیه‏ى مال دستور داده شده: 

یا ایها الذین آمنوا لا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل. 

اى اهل ایمان! اموال یکدیگر را از راه باطل نبرید و نخورید. 

اسلام خوردن گوشت خوک و نوشیدن مشروبات الکلى را تحریم نموده و آنها را از خبائث شناخته است. دنیاى پیشرفته‏ى امروز، هم اکنون گوشت خوک را مى‏خورد و مشروب الکلى را مى‏نوشد، زیان نوشابه‏هاى الکلى در دنیاى علم روشن شده و شاید عن‏قریب عوارض زیانبار گوشت خوک از نظر اخلاقى و معنوى و همچنین از نظر عوارض جسمى نیز روشن و واضح گردد. به دست آوردن رزق حلال و اجتناب از غذاى حرام در آیین مقدس اسلام مورد کمال توجه است و در این باره روایات متعددى از اولیاى گرامى دین رسیده که بعضى از آنها در اینجا ذکر مى‏شود. 

عن ابیجعفر علیه‏السلام قال: لیس من نفس الا و قد فرض الله لها رزقها حلالا. 

امام باقر (ع) فرمود: هیچ انسانى نیست مگر آنکه خداوند براى او رزق حلال مقرر فرموده است. 

و فى وصایا لقمان لابنه: و الزم القناعه و الرضا بما قسم الله و ان السارق اذا سرق حبسه الله من رزقه و کان علیه اثمه و لو صبر لنال ذلک و جاءه من وجهه. 

در وصایاى لقمان به فرزندش آمده است: همواره ملازم قناعت و راضى به تقسیم خداوند باش. دزد وقتى مرتکب سرقت مى‏شود، خداوند از رزق او مى‏کاهد و گناه دزدى به عهده‏اش مى‏ماند. اگر صبر مى‏کرد و دزدى نمى‏نمود، همان مقدار از راه مشروع به وى مى‏رسید. 

دخل على علیه‏السلام المسجد و قال لرجل: امسک على بغلتى فخلع لجامها و ذهب به فخرج على علیه‏السلام بعد ما قضى صلوته و بیده درهمان لیدفعهما الیه مکافاه له فوجد البغله عطلى. فدفع الى غلمانه الدرهمین لیشترى به لجاما. فصادف الغلام اللجام المسروق فى السوق قد باعه الرجل بدرهمین فاخذه بالدرهمین و عاد الى مولاه. فقال على (ع): ان العبد لیحرم نفسه الرزق الحلال بترک الصبر و لا یزداد على ما قدر له. 

على (ع) در رهگذر به مسجدى رسید. از قاطر پیاده شد که به داخل مسجد برود، مردى در آنجا بود. قاطر را به او سپرد و وارد مسجد گردید. آن مرد لجام قاطر را درآورد و با خود برد. امام (ع) در 

مسجد نماز گزارد، دو درهم در دست گرفته بود تا اجرت آن مرد را بدهد. موقعى که آمد، دید که قاطر بدون نگهبان و بى‏لجام است. دو درهم را به کسى که با حضرت به داخل مسجد آمده بود داد که برود و لجامى بخرد. او در بازار آمد، لجام قاطر را در دکانى دید که مرد سارق آن را به دو درهم فروخته بود. فرستاده‏ى على (ع) آن را به دو درهم خرید و نزد مولاى خود برگشت و جریان را به عرض حضرت رساند. امام (ع) فرمود: آدمى با بى‏صبرى، خود را از رزق حلال محروم مى‏نماید و چیزى بیشتر از آنچه مقدر است به وى نمى‏رسد. 

خلاصه، در اسلام، رزق حلال اهمیت بسیار دارد و مسلمان موظف است این امر را درباره‏ى خود و درباره‏ى کسانى که نفقه‏ى آنها بر وى واجب است، رعایت نماید و حداقل از غذایى استفاده کند که در پیشگاه الهى مورد موآخذه قرار نگیرد. 

عن رجل من جعفى قال: کنا عند ابیعبدالله علیه‏السلام فقال رجل: اللهم انى اسالک رزقا طیبا. قال فقال ابوعبدالله (ع) هیهات هیهات! هذا قوت الانبیاء و لکن سل ربک رزقا لا یعذبک علیه یوم القیامه. 

مردى از جعفى مى‏گوید: در محضر امام صادق (ع) بودیم. شخصى با حضور امام دعا کرد: بار الها! به من رزق طیب روزى فرما. حضرت فرمود: چه درخواستى دور از اجابت، این غذاى پیمبران است. از خداوند رزقى را بخواه که در قیامت تو را براى آن رزق عذاب ننماید. 

امام سجاد (ع) در جمله‏ى دوم دعاى مورد بحث امروز، به  پیشگاه الهى عرض مى‏کند: 

و اغذنى بنعمتک.  بار الها! با رحمت و نعمت خود به من قوت و غذا مرحمت فرما. 

امام (ع) از خداوند رزقى را طلب مى‏کند و غذایى را مى‏خواهد که منشا آن نعمت و رحمت او باشد. شاید مراد امام زین‏العابدین (ع) از این غذا که درخواست نموده، همان رزق طیبى باشد که امام صادق (ع) در حدیث مذکور فرمود: آن رزق پیامبران الهى است. 

در پایان بحث امروز، به مناسبت کلمه‏ى «غذاء» که در دعاى امام سجاد (ع) آمده، چند جمله‏اى از بلاى بزرگ گرسنگى و پاداش الهى به کسانى که گرسنه را سیر مى‏کنند به عرض شنوندگان محترم مى‏رسد. خداوند در قرآن شریف گرسنگى را در کنار ناامنى ذکر نموده و این هر دو را ماده‏ى امتحان مردم معرفى فرموده است. 

و لنبلونکم بشى‏ء من الخوف و الجوع. 

البته شماها را به ناامنى و گرسنگى امتحان مى‏نماییم. 

اگر در جامعه، حکومتى مقتدر وجود داشته باشد و امنیت را برقرار نماید، افراد ظالم براى مصون ماندن از کیفرهاى قانونى دست تعدى به روى مردم نمى‏گشایند و به آنان تجاوز نمى‏نمایند. اما اگر حکومت نباشد یا در حکومت احساس ناتوانى و ضعف شود، دست ستمکاران بازمى‏گردد و جان و مال و عرض مردم در معرض خطر قرار مى‏گیرد. فقط مومنین به خدا و انسانهاى واقعى هستند که در بود و 

نبود حکومت، از مرز حق و فضیلت قدمى فراتر برنمى‏دارند و از حد انسانیت تجاوز نمى‏کنند. از این رو، در محیط ناامن، باطنهاى پاک و ناپاک آشکار مى‏گردد و گروه طیب از خبیث تمیز داده مى‏شود. گرسنگى همانند ناامنى، وسیله‏ى آزمایش است. مردم بسیارى از این امتحان مانند امتحان ناامنى سرافکنده بیرون مى‏آیند. 

فى الخبر: و اعوذ بک من الجوع فانه بئس الضجیع. 

بار الها! به تو پناه مى‏برم از گرسنگى که آن هم بستر بدى است. 

براى آنکه مسلمانان در گرسنگى به گناه آلوده نشوند و از مسیر حق منحرف نگردند، از طرفى اسلام سیر کردن گرسنه را کفاره‏ى بعضى از گناهان قرار داده و از طرف دیگر غذا دادن به آنان را از عبادات بزرگ به حساب آورده است. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: من افضل الاعمال عند الله ابراد الکباد الحاره و اشباع الکباد الجائعه و الذى نفس محمد بیده لا یومن بى عبد یبیت شبعان و اخوه المسلم جائع. 

رسول اکرم (ص) فرمود: از اعمال افضل و برتر نزد خداوند سرد کردن درونهاى گرم و سیر کردن درونهاى گرسنه است. قسم به خدایى که جان محمد در قبضه‏ى اوست ، ایمان نیاورده است به من بنده‏اى که شب سیر بخوابد و برادر مسلمانش گرسنه باشد.