شرح دعای مکارم الاخلاق(131 ) 

بسم الله الرحمن الرحیم 

و عندک مما فات خلف، و لما فسد صلاح، و فیما انکرت تغییر، فامنن على قبل البلاء بالعافیه، و قبل الطلب بالجده، و قبل الضلال بالرشاد. 

امام سجاد علیه‏السلام در این قسمت از دعاى شریف «مکارم الاخلاق»، براى خداوند توانا سه چیز را که حاکى از قدرت و حاکمیت ذات مقدس او بر نظام آفرینش این جهان است بیان مى‏نماید و به مناسبت هر یک از آنها براى خود چیزى را از پیشگاه مقدسش درخواست مى‏کند. اول: بار الها! براى هر چه که فوت مى‏شود و از دست مى‏رود، نزد تو براى آن جایگزینى است. دوم: بار الها! براى هر چیزى که فاسد و غیرقابل انتفاع مى‏شود، نزد تو موجود صالح و شایسته‏ى انتفاع وجود دارد. سوم: بار الها! چیزى را که مطرود توست و از آن ناراضى هستى، مى‏توانى بردارى و به جایش مرضى خود را قرار دهى. پس اى پروردگار مهربان! بر من منت بگذار و پیش از ابتلاى به بلا عافیت و مصونیتم عطا فرما، و پیش از درخواست تمکن، نیاز مالیم را برطرف نما، و پیش از قدم گذاردن در 

راهى که مرضى تو نیست، از نعمت رشاد و هدایت برخوردارم ساز. 

به خواست خداوند توانا، این قطعه از دعا موضوع بحث و سخنرانى امروز است. 

آفریدگار توانا اراده فرموده عالمى را خلق کند که داراى آغاز و انجامى باشد و نتواند به طور دائم و در بى‏نهایت باقى و پایدار بماند. به مشیت حکیمانه‏ى خود این جهان را با همه‏ى کهکشانها و اجرام بزرگ و کوچکش آفرید و زمینى که در آن زندگى مى‏کنیم، جرم بسیار ناچیزى است در مقابل مجموعه‏ى جهان. براى آنکه خداوند به اراده‏ى حکیمانه‏ى خود تحقق بخشد و عالمى را طبق خواسته‏ى خویش بیافریند، ابتدا ماده‏ى اصلى عالم را به فرمان تکوینى ایجاد نمود، سپس آن مواد را بر اساس ضوابط و معیارهاى کلى که به امر خود مقرر داشت، به حرکت درآورد و تدریجا موالید عالم، یعنى آفریده‏هاى الهى به وجود آمدند. بنابراین، ماده‏ى اصلى عالم و همچنین قوانین و مقرراتى که مواد را به پدیده‏هاى مختلف و مخلوقهاى گوناگون تبدیل مى‏کند، همه از ذات اقدس اوست. حضرت صدیقه‏ى طاهره، زهراء علیهاالسلام، در ابتداى خطبه‏اى که با حضور ابى‏بکر و عمر و دیگر مهاجرین و انصار در مسجد رسول اکرم (ص) القاء فرموده، این مطلب را با عبارتى کوتاه بیان نموده است. 

ابتدع الاشیاء لا من شى‏ء قبلها و انشاها بلا احتذاء امثله امتثلها کونها بقدرته و ذراها بمشیته. 

خداوند ابداع فرمود موجودات را نه از چیزى که قبل از ابداع الهى وجود داشته ، بلکه ذات اقدس او، خود، مبدع و ایجادکننده‏ى آن 

بوده است، و انشاء فرمود عالم را نه همانند نقشه و طرحى که پیش از انشاء الهى وجود داشته و بارى تعالى از آن تبعیت نموده باشد، بلکه ذات اقدس الهى عالم را به قدرت خویش تکمیل نموده و به مشیت خود ایجاد کرده است. 

با توجه به اینکه جهان را آغاز و انجامى است و تا ابد باقى و پایدار نمى‏ماند، ناچار مجموعه‏ى عالم و تمام موجودات ارضى و سماوى آن پیوسته در تغییر و تحول‏اند و قوانین تکوینى این عالم، دگرگونیها را رهبرى مى‏کند و تغییراتى که انجام مى‏شود، بر وفق آن مقررات صورت مى‏گیرد، مثلا انسان یک روز نطفه‏اى است در رحم مادر، روز دیگر به صورت نوزاد متولد مى‏گردد، پس از گذشت چند سال، نوجوان و جوان مى‏شود، سپس به میانسالى و پیرى مى‏رسد و سرانجام مى‏میرد، و این یک نمونه از جهان ناپایدار و گذران است. حیوانات برى و بحرى و همچنین گیاهان و اشجار در این عالم سرنوشتى همانند انسان دارند و هیچ یک پایدار و ابدى نیستند، یک روز زندگى را آغاز مى‏کنند و روز دیگر حیاتشان پایان مى‏یابد. جرم خورشید با این عظمت نیز همانند سایر موجودات این عالم پیوسته در تغییر و تحول است، با انفجارهاى اتمى که همواره در آن صورت مى‏گیرد و به آن فروغ و روشنى مى‏بخشد پیوسته از وزن جرم خورشید مى‏کاهد، سرانجام روزى فرامى‏رسد که ذخایرش تمام مى‏شود و رفته رفته به صورت جرم مرده و تاریکى در فضاى بیکران سرگردان مى‏گردد. طبق وحى حضرت بارى تعالى و به موجب گفته‏هاى پیمبران الهى و به صریح آیات بسیارى که در قرآن شریف آمده است، عالم آخرت به قضاى قطعى خداوند، برخلاف جهان گذران دنیا عالمى است پایدار و جاودان، فناء و زوال در آن راه ندارد، دگرگونیهایى که در دنیا براى انسانها 

پیش مى‏آید و موجب ناراحتى و نگرانى آنان مى‏گردد در آخرت نیست. در آن عالم، سلامت به مرض، قوت به ضعف، جوانى به پیرى، آرامش فکر به تشویش، امنیت به ناامنى، و سرانجام، حیات به مرگ تبدیل نمى‏شود. در آن عالم جریانهاى عادى دنیا از قبیل سرما و گرما، بهار و خزان، طلوع و غروب، روز و شب، و دیگر امورى از این قبیل وجود ندارد. همچنین حوادث سنگین که گاه در زمین روى مى‏دهد، از قبیل آتشفشان، زلزله، طوفان، سیل، صاعقه، خشکسالى، و دیگر رویدادهایى همانند اینها، دامنگیر مردم در عالم آخرت نمى‏شود. خلاصه آنکه آخرت، عالم دیگرى است و قوانین و مقررات تکوینیش به گونه‏ى دیگر، نمى‏توان آن را با این عالم و قوانین و مقرراتى که بر آن حاکم است تنظیر و تشبیه نمود. در کتاب معاد از نظر روح و جسم، مجلد دوم، فصل مخصوصى تحت عنوان «حیات اخروى و نظام نوین» باز شده و در آن فصل قسمتهایى از قوانین تکوینى دنیا بیان گردیده و در کنار هر یک از آنها، قانون تکوینى آخرت راجع به همان موضوع به استناد آیات و روایات ذکر شده است. علاقه‏مندان به شناخت تفاوت قوانین الهى در دنیا و آخرت مى‏توانند به آن کتاب مراجعه نمایند و از آیات و روایاتى که راجع به چگونگى عالم آخرت و مقررات آن رسیده است، آگاهى یابند. 

در آغاز سخنرانى اشاره شد که امام سجاد (ع) در این قطعه از دعاى مورد بحث امروز، سه چیز را که حاکى از قدرت و حاکمیت ذات اقدس الهى بر نظام خلقت است، ذکر نموده و به مناسبت هر یک از آنها براى خود چیزى را از پیشگاه مقدسش خواسته است. اینک درباره‏ى سه امرى که مربوط به خداوند است، توضیح داده مى‏شود. 

اول: و عندک مما فات خلف. 

بار الها! هر چه فوت مى‏شود و از دست مى‏رود، نزد تو براى آن جایگزینى است. 

یعنى، پروردگارا! خلایى که بر اثر فوت موجودى پدید مى‏آید، تو با قدرت لایزال خویش به وسیله خلفى که جایگزین موجود فوت شده مى‏نمایى آن خلا را پر مى‏کنى. 

براى آنکه شنوندگان محترم به عمق کلام امام واقف شوند، چند مثالى را براى توضیح به عرض مى‏رساند. مرگ براى بشر، قضایى است حتمى و حکمى است اجتناب‏ناپذیر و در سنین مختلف به شکلهاى گوناگون گریبانگیر انسانها مى‏شود و به حیاتشان خاتمه مى‏دهد. 

اگر صد سال مانى ور یکى روز 

بباید رفت از این کاخ دل‏افروز 

آدمى با بهره‏مندى از قدرت و نیرو و در اختیار داشتن جمیع وسایل و اسباب نمى‏تواند قضاى مرگ را از خود بگرداند و خویشتن را از این مقدر قطعى مصون و محفوظ دارد. 

اینما تکونوا یدرککم الموت و لو کنتم فى بروج مشیده. 

هر جا که باشید، در موقع مقرر، مرگ سر وقتتان مى‏آید، هر چند جایگاهتان در قلعه‏هاى محکم و دژهاى مشید باشد. 

با فوت افراد در جوامع بشرى خلا به وجود مى‏آید و موجب کمبود مى‏شود، ولى تولد موالید که خود در مقابل مرگ، قضاى دیگر حضرت بارى تعالى است، آن خلا را پر مى‏کند و کمبود را جبران مى‏نماید و نسل لاحق جایگزین نسل سابق مى‏گردد. 

دو سر دارد این باغ آراسته 

در و بند از این هر دو برخاسته 

درآید در باغ و بنگر تمام 

ز دیگر در باغ بیرون خرام 

در این باغ هر دم برى مى‏رسد 

یکى مى‏رود دیگرى مى‏رسد 

مرگ، عامل نوسازى جوامع بشرى است، مرگ، نسل کهن و ناتوان را از محیط سعى و عمل برکنار مى‏نماید و به عالم بعد از مرگش منتقل مى‏کند و نسل جوان و فعال را جایگزینش مى‏سازد و بدین وسیله چرخهاى تمدن بشرى پیوسته در حرکت است و از پیشروى باز نمى‏ماند. 

نحن قدرنا بینکم الموت و ما نحن بمسبوقین. على ان نبدل امثالکم و ننشئکم فى ما لا تعلمون. 

شاید این آیه‏ى شریفه به همین نظام منظمى که مذکور افتاد ناظر باشد، گویى خداوند مى‏خواهد بفرماید: ما مرگ را بین شما پایه‏گذارى نمودیم که بدین وسیله مردمى همانند شما جایگزینتان شوند و شما را در عالمى که نمى‏دانید چگونه و کجاست، با بدن برزخى انشائتان نماییم. براى آنکه نسل لاحق بتواند جایگزین نسل سابق شود و بى‏نظمى و اختلال به وجود نیاید، لازم بود موالید پسر و دختر در سراسر جهان همواره متساوى یا آنکه درصد بسیار مختصرى متفاوت باشد و آفریدگار حکیم این مهم را که از آیات مقدس اوست، در نظام خلقت برقرار ساخته است. اگر در ظرف نیم قرن تمام موالید جهان یا اکثریت قریب به اتفاق آن پسر باشد، آیا ممکن مى‏شد موازنه‏ى خلف و سلف برقرار گردد و نسل لاحق مى‏توانست جایگزین نسل سابق شود؟ پاسخ این پرسش منفى است، زیرا واضح است در چنین 

وضعى توازن نسل بشر به گونه‏اى جبران‏ناپذیر بر هم مى‏خورد. آیا دنیاى پیشرفته‏ى امروز مى‏تواند بگوید حافظه‏اى که موازنه و تعادل موالید دختر و پسر را در سراسر جهان نگاهدارى نموده و مى‏نماید کجاست و کدام قدرت است که محاسبه را نگاه مى‏دارد؟ قرآن شریف این مهم را وابسته به مشیت بارى تعالى خوانده و فرموده است. 

یهب لمن یشاء اناثا و یهب لمن یشاء الذکور. 

به هر که بخواهد دختر مى‏دهد و به هر که بخواهد پسر. 

مثال دیگرى که براى کلام امام سجاد (ع) مى‏توان ذکر کرد این است که خداوند پس از درگذشت هر پیمبرى خلف شایسته‏اى را جایگزین او مى‏ساخت تا به هدایت مردم و دعوت آنان ادامه دهد. این برنامه تا بعثت حضرت خاتم النبیین (ص) و نزول قرآن شریف ادامه داشت و چون آیین اسلام و کتاب مجیدش تا پایان عمر بشر جوابگوى نیازهاى مردم است، امر نبوت با بعثت رسول اکرم (ص) پایان یافت و از آن پس وحى الهى منقطع گردید. پیمبران از جنس بشرند و مانند سایر انسانها یک روز باید بمیرند. خداوند پیامبر اسلام (ص) را مخاطب ساخت و فرمود: 

انک میت و انهم میتون. 

تو مى‏میرى و آنان نیز مى‏میرند. 

جایى که اشرف پیمبران حیات جاودان ندارد، وضع سایر انبیاء روشن و واضح است. با توجه به اینکه نیل به مقام رفیع نبوت نیاز به شرایط زیاد و صلاحیت من جمیع الجهات دارد و هر فردى شایسته‏ى پیمبرى نیست، خداوند به مشیت حکیمانه‏ى خود خلف پیمبر 

سابق را که واجد تمام صفات لازم باشد مهیا مى‏فرمود تا او را جایگزین پیمبر درگذشته نماید و این خود از مواردى است که سخن امام سجاد (ع) شامل آن مى‏گردد. 

و عندک مما فات خلف. 

بار الها! براى هر چیزى که فوت مى‏شود و از دست مى‏رود، نزد تو براى آن جایگزینى است. 

على (ع) درباره‏ى تداوم بعثت پیمبران فرموده: 

کلما مضى منهم سلف قام منهم بدین الله خلف. 

هر زمان یکى از پیمبران سلف از دنیا مى‏رفت، فرد دیگرى براى تبلیغ دین الهى خلف او مى‏شد و جایگزینش مى‏گردید. 

مثال سوم براى توضیح کلام امام سجاد (ع) این است که حکمى از احکام اسلام روى مصلحت نسخ شود و حکم دیگرى از جانب خداوند، خلف آن گردد و جایگزینش شود. 

ما ننسخ من آیه او ننسها نات بخیر منها او مثلها. 

النسخ فى اللغه ابطال شى‏ء و اقامه آخر مقامه. 

«نسخ» در لغت عبارت است از باطل کردن چیزى و برپا داشتن چیز دیگرى در مقام او. 

کعبه‏ى مکرمه بتخانه‏ى مشرکین بود. اگر پیشواى اسلام (ص) و پیروانش در آغاز نبوت به سوى کعبه نماز مى‏گزاردند ممکن بود مستمسکى به دست مشرکین بیاید که بگویند پیشواى مسلمانان بت مى‏پرستد و به پیروان خود دستور بت‏پرستى داده است . از این رو، حضرت بارى تعالى امر فرمود که قبله‏ى مسلمین بیت‏المقدس باشد،  بیت‏المقدسى که منزه از بت و مظاهر شرک بود.