شرح دعای مکارم الاخلاق(130 )

بنابراین، کسى که به خداوند ایمان حقیقى دارد، در تمام پیشامدهاى مسرت‏بخش یا اندوهبار، راضى به قضاى اوست و با تمام وجود در مقابل امرش سر تسلیم فرود مى‏آورد، و این حالت روانى گرانقدر، نشانه‏ى ایمان راستین است. 

قلت لابیعبدالله علیه‏السلام: باى شى‏ء یعلم المومن بانه مومن؟ قال: بالتسلیم لله و الرضا فیما ورد علیه من سرور او سخط. 

راوى حدیث مى‏گوید: از امام صادق (ع) سئوال کردم: به چه چیز شناخته مى‏شود که مومن داراى ایمان واقعى است؟ فرمود: به تسلیم در مقابل خداوند و راضى بودن به تمام آنچه بر وى وارد مى‏شود از خشنودیها و خشمها. 

امام سجاد (ع) در جمله‏ى دوم این قطعه از دعاى «مکارم‏الاخلاق» به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: 

و انت منتجعى ان حرمت. 

بار الها! اگر محروم شوم، امیدوارى و اتکایم به ذات اقدس‏

توست.  

در آیین مقدس اسلام، مسئله‏ى مواسات و تعاون مسلمانان با یکدیگر از جمله‏ى تعالیم بسیار مهم اجتماعى و اخلاقى است، هر مسلمانى در هر مرتبه و مقامى که باشد، موظف است به حاجات برادران دینى خود توجه نماید، آنان را مورد حمایت قرار دهد و نیازهایى را که دارند با قلم و قدم، با مال و جاه، با دست و زبان، و خلاصه از هر راه و به هر وسیله که ممکن است، برآورده سازد و بداند که این خود عبادتى است بزرگ و آن کس که در انجام این وظیفه‏ى مقدس همت گمارد و به حل مشکلات مسلمانان بپردازد، در پیشگاه الهى از اجر بزرگ برخوردار خواهد بود. اگر با داشتن قدرت به درخواست برادر خویش ترتیب اثر ندهد و بى‏تفاوت از کنارش بگذرد، نه تنها وظیفه‏ى دینى و اخلاقى خود را انجام نداده است، بلکه به موجب روایات زیادى که از اولیاى گرامى اسلام رسیده، با این عمل به شان معنوى و ایمان خویش آسیب رسانده و زمینه طرد و محرومیت خود را فراهم آورده است. براى مزید اطلاع شنوندگان محترم، در اینجا به ذکر چند حدیث اکتفا مى‏شود: 

عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: ایما رجل من شیعتنا اتى رجلا من اخوانه فاستعان به فى حاجته فلم یعنه و هو یقدر الا ابتلاه الله بان یقضى حوائج غیره من اعدائنا یعذبه الله علیها یوم القیامه. 

امام صادق (ع) فرمود: هر یک از شیعیان ما نزدیکى از برادران خود برود و از وى براى حاجت خویش کمک بخواهد و کمک نکند با آنکه قادر بوده است، خداوند او را مبتلا مى‏کند به 

اینکه حوایج دشمنان ما را برآورده سازد و در قیامت در مقابل این عمل عذابش نماید. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: من احتاج الیه اخوه المسلم فى قرض و هو یقدر علیه فلم یفعل حرم الله علیه ریح الجنه. 

رسول اکرم (ص) فرمود: کسى که براى گرفتن وام، نزد برادر دینى خود برود و او بتواند خواسته‏اش را انجام دهد و ندهد، خداوند نسیم بهشت را بر وى حرام خواهد نمود. 

عن الصادق علیه‏السلام قال: ما من عبد یمتنع من معونه اخیه المسلم و السعى له فى حوائجه قضیت او لم تقض الا ابتلاه الله بالسعى فى حاجه من یاثم علیه و لا یوجر. 

حضرت جعفر بن محمد علیهماالسلام فرمود: هیچ بنده‏اى نیست که از یارى برادر مومن خود در حاجتش امتناع کند، خواه آن حاجت برآورده مى‏شد یا نمى‏شد، مگر آنکه خداوند او را گرفتار سعى در حاجت کسى مى‏نماید که به وى ستم خواهد کرد و او در مقابل صبرى که مى‏نماید، در پیشگاه خداوند ماجور نخواهد بود. 

عن ابى‏الحسن علیه‏السلام قال: من قصد الیه رجل من اخوانه مستجیرا به فى بعض احواله فلم یجره بعد ان یقدر علیه فقد قطع ولایه الله عز و جل. 

حضرت موسى بن جعفر علیهماالسلام فرمود: آن کس که یکى از برادران دینیش به درخواست پناهندگى نزد وى برود و او با داشتن قدرت، پناهش ندهد، با این عمل، پیوند ولایت خود را با خداوند قطع نموده است. 

امام سجاد (ع) در زمینه‏ى محرومیت از یارى برادران مسلمان به پیشگاه الهى عرض مى‏کند: 

و انت منجعى ان حرمت. 

بار الها! اگر از مواسات برادران محروم شوم به تو روى مى‏آورم و امید و اتکایم به ذات اقدس توست. 

افراد باایمان در مواقع حرمان، دست تمنى به سوى خداوند برمى‏دارند و از صمیم قلب و عمق ضمیر، حل مشکل خود را از وى طلب مى‏کنند و پروردگار مهربان دعاهاى خالصانه‏ى آنان را در کمال عطوفت و بدون منت اجابت مى‏نماید، ولى این اجابت بدان معنى نیست که هر چه بخواهند بى‏قید و شرط اجابت گردد، بلکه به موجب پاره‏اى از روایات، اجابت دعوت آنان به قدر مصلحت و در حدودى است که به صلاح و سعادتشان آسیب نرساند و آنان را از صراط مستقیم منحرف ننماید. 

عن ابیجعفر علیه‏السلام قال: قال رسول‏الله صلى الله علیه و آله قال الله عز و جل: ان من عبادى المومنین عبادا لایصلح لهم امر دینهم الا بالغنى و السعه و الصحه فى البدن فابلوهم بالغنى و السعه و صحه البدن فیصلح علیهم امر دینهم، و ان من عبادى المومنین لعبادا لایصلح لهم امر دینهم الا بالفاقه و المسکنه و السقم فى ابدانهم فابلوهم بالفاقه و المسکنه و السقم فیصلح علیهم امر دینهم و یصلح علیه امر دین عبادى المومنین. و ان من عبادى المومنین لمن یجتهد فى عبادتى فیقوم من رقاده او لذیذ و ساده فیتهجد لى اللیالى فیتعب نفسه فى عبادتى فاضربه بالنعاس اللیله و اللیلتین نظرا منى له و ابقاء علیه فینام حتى یصبح فیقوم و هو ماقت لنفسه زارى علیها و لو اخلى بینه و بین ما یرید من 

عبادتى لدخله العجب من ذلک فیصیره العجب الى الفتنه باعماله فیاتیه من ذلک ما فیه هلاکه لعجبه باعماله و رضاه عن نفسه. 

امام باقر (ع) از رسول اکرم (ص) حدیث نموده که خداوند فرمود: بعضى از بندگان مومن هستند که دینشان از صلاح و درستى بهره‏مند نمى‏شود، مگر به غنى و توسعه‏ى زندگى و صحت بدن. به آنان اعطا مى‏کنم تا دینشان صالح و سالم بماند. بعضى از بندگان مومن هستند که از صلاح دین بهره‏مند نمى‏شوند مگر به فقر و تنگدستى و بیمارى، آنان را به این امور مبتلا مى‏کنم و بر اثر آنها دینشان سالم مى‏ماند و من به صلاح دین بندگان باایمان واقف و آگاهم. همچنین از بندگان مومن کسى است که به امر عبادت سعى بسیار دارد، از خواب برمى‏خیزد، بستر مطبوع خود را ترک مى‏گوید، خویشتن را در عبادت به تعب مى‏اندازد. من به لطف خود چرت را یکى دو شب بر وى مسلط مى‏کنم و به خواب مى‏رود، صبح که برمى‏خیزد از اینکه خواب مانده است به نفس خود بغض دارد و بر آن عیب مى‏گیرد. اگر او را به حال خودش وامى‏گذاردم، دچار عجب مى‏شد و حالت روانى عجب، او را به هلاکت و تباهى سوق مى‏داد. 

خلاصه، افراد باایمان در موقعى که از مواسات برادران دینى محروم مى‏شوند، به ذات اقدس الهى روى مى‏آورند و تمنیات خود را به او عرضه مى‏کنند و از وى خواستار مى‏شوند. خداوند دعاى آنان را با رعایت صلاح و سلامت دینشان اجابت مى‏نماید و به گونه‏اى عمل مى‏کند که ایمانشان مصون و محفوظ بماند و این به مصلحت آنان است. 

امام سجاد (ع) در جمله‏ى سوم این قطعه‏ى دعا که موضوع آخرین قسمت سخنرانى امروز است، به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: 

و بک استغاثتى ان کرثت. 

بار الها! اگر به مشقت و سختى شدید گرفتار شوم، از تو یارى مى‏طلبم که معین و دادرسم در مواقع طاقتفرسا تو هستى. 

علل و عوامل متعددى مى‏تواند آدمى را به مصائب سخت و جانکاه مبتلا نماید و زندگى را بر وى تلخ و ناگوار سازد. یکى از آنها اخلاق فاسدى است که شخص مبتلا خویشتن را به آنها متخلق ساخته و پیوسته از ناحیه‏ى آن خلقیات مذموم رنج مى‏برد. یکى دیگر از عواملى که مى‏تواند مصیبتهاى سنگین و طاقتفرسا به بار آورد، وجود حکام مستبد و خودکامه است که مى‏خواهند بى‏قید و شرط بر مردم حکومت نمایند و منویات ظالمانه‏ى خویش را بر آنان تحمیل کنند و اگر کسى طبق وظیفه‏ى انسانى و اسلامى خواست اعتراض کند، به اشد بلایا مبتلایش مى‏سازند. البته علل و عوامل دیگرى نیز مى‏تواند موجب مصائب سنگین شود و افراد را به بلایاى سخت مبتلا نماید و در اینجا براى توضیح کلام امام سجاد (ع) فقط به تبیین دو عاملى که مذکور افتاد، اکتفا مى‏شود. 

کار و کوشش اگر به منظور تهیه‏ى مال براى امرار معاش و تامین مایحتاج زندگى خود و عائله‏ى خویشتن باشد، بسیار شریف و محترم است و در شرع مقدس، عمل چنین انسانى اجر مجاهد راه خدا را دارد. این قبیل افراد به درآمد محدود خود اکتفا مى‏کنند و احساس بى‏نیازى مى‏نمایند. بعضى از افراد بیش از نیاز زندگى خود و عائله‏ى خویش کار مى‏کنند، ولى هدفشان بسیار مقدس و مشروع است، اینان مى‏خواهند با احیاى اراضى موات و عمران و آبادى، از ذخایر اعطایى 

خداوند بهره‏بردارى نمایند، مى‏خواهند با ایجاد مزارع و باغها و همچنین با تاسیس موسسات فنى براى افراد جوان و فعال ایجاد کار نمایند و موجبات آبادى کشور را فراهم آورند. این گروه با طبع بلندى که دارند، از مازاد درآمد خویشتن به نفع طبقات مختلف محروم استفاده مى‏کنند و زمینه‏ى رفاه و آسایش خانواده‏هاى کم بضاعت را فراهم مى‏آورند. 

قال على بن شعیب دخلت على ابى‏الحسن الرضا علیهماالسلام فقال لى یا على! من احسن الناس معاشا؟ قلت: انت یا سیدى اعلم به منى. فقال علیه‏السلام یا على! من حسن معاش غیره فى معاشه. 

على بن شعیب مى‏گوید: به محضر حضرت على بن موسى الرضا علیهماالسلام شرفیاب شدم. به من فرمود: زندگى و معاش کدام انسان بهترین معاش است؟ عرض کردم: مولاى من! شما آگاهتر از منى. فرمود: بهترین معاش براى کسى است که در پرتو معاش او دیگران نیز خوب و مرفه زندگى کنند. 

بعضى از افراد در زمینه‏ى مال گرفتار بیمارى حرص‏اند، شب و روز مى‏دوند که بر ثروت خود بیفزایند و مال بیشترى گرد آورند، اینان هر قدر متمکن‏تر مى‏شوند، عطش ثروت‏اندوزى در ضمیرشان تشدید مى‏گردد و بر رنج و تعبشان مى‏افزاید و این بدبختى تا پایان عمرشان ادامه دارد. 

عن على علیه‏السلام قال: الحرص عناء موبد. 

على (ع) فرموده: بیمارى حرص، رنجى است دائمى و  پایدار. 

بیمارى حسد یا ریاست‏طلبى همانند حرص موجب سختیها و شداید است. دعاى امام سجاد (ع) شامل حال این قبیل افراد نمى‏شود، اینان که با اراده و عمد، خویشتن را به حرص و حسد یا ریاست‏طلبى و دیگر خلقیات رنج‏آور مبتلا مى‏کنند، نمى‏توانند سخن امام را براى خود به زبان آورند و بگویند: 

بک استغاثتى ان کرثت. 

بار الها! اگر به مشقت و سختى شدید مبتلا شوم، به تو روى مى‏آورم و از ذات اقدست نصرت مى‏خواهم. 

علاج مبتلایان به اخلاق بد این است که اندیشه و فکر خود را تغییر دهند، حرص و حسد و دیگر صفات مذمومى را که دارند از صفحه‏ى خاطر بزدایند و اگر به اصلاح خویش جدا تصمیم گرفتند، مى‏توانند از خداوند براى خود درخواست توفیق و توجیه وسایل نمایند. دعاى حضرت على بن الحسین علیهماالسلام بحق شایسته‏ى کسانى است که گرفتار ظلم افراد متجاوز مى‏شوند. آنانکه مى‏خواهند نیت ظالمانه‏ى خود را عملى کنند و به آن جامه‏ى تحقق بپوشانند و چون قدرتمندند، افراد مظلوم نمى‏توانند در مقابلشان بایستند و ظلم آنان را از خود بگردانند. این بى‏پناهان راهى ندارند جز اینکه دست استغاثه و استنصار به سوى خداوند بردارند و براى نجات از بلایى که در معرض آن قرار گرفته‏اند، از ذات اقدسش یارى بخواهند. در این قبیل مواقع، خداوند دعاى آن دلسوختگان را اجابت مى‏نماید و به گونه‏اى آنان را از خطر مى‏رهاند و این امر در تاریخ زندگى ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام در حکومتهاى بنى‏امیه و بنى‏عباس مکرر واقع شده و در اینجا براى شاهد، به ذکر یک مورد اکتفا مى‏شود: داود بن على در حکومت 

بنى‏عباس فرماندار قدرتمند شهر مدینه بود. او معلى بن خنیس را که از موالى امام صادق (ع) بود کشت و وجوهى که از آن حضرت نزد وى بود گرفت و به طورى که از روایات استفاده مى‏شود، فکر قتل امام صادق (ع) را نیز در سر مى‏پروراند. امام (ع) با حالت هیجان نزد فرماندار آمد و به وى گفت: 

معلى را کشتى و مال مرا از وى گرفتى، 

اما و الله لا دعون الله علیک. فقال له داود: اتهددنا بدعائک کاالمستهزء بقوله. فرجع ابوعبدالله علیه‏السلام الى داره. فلم یزل لیله کله قائما و قاعدا حتى اذا کان السحر سمع و هو یقول فى مناجاته: یا ذالقوه القویه و یا ذالمحال الشدید و یا ذا العزه التى کل خلقک لها ذلیل، اکفنى هذه الطاغیه و انتقم لى منه فما کان الا ساعه حتى ارتفعت الاصوات بالصیاح و قیل قدمات داود بن على الساعه. 

امام (ع) قسم یاد کرد که شکایت تو را به عرض بارى تعالى مى‏رسانم. فرماندار به طور تمسخر گفت: ما را به دعاى خود تهدید مى‏کنى؟ 

امام علیه‏السلام به منزل برگشت و تمام شب را در قیام و قعود گذراند تا موقع سحر رسید. شنیده شد که در مناجات خود مى‏گوید: اى خدایى که داراى نیروى قوى هستى، اى خدایى که داراى قدرت شدیدى، اى خداوند عزیزى که همه‏ى آفریده‏هایت در مقابل آن ذلیل‏اند، شر این عنصر طاغى را از من بگردان و انتقام مرا از او بگیر. 

ساعتى نگذشت که صداها و صیحه‏ها برخاست و گفته 

مى‏شد که داود بن على در همین ساعت مرد.