شرح دعای مکارم الاخلاق( 126)

ملاحظه مى‏کنید که حضرت زین‏العابدین (ع) در دعاى خود از فوز مادى و پیروزیهاى دنیوى سخن نمى‏گوید و توجه امام به فوز عظیم عالم آخرت است و از پروردگار توانا مى‏خواهد که او را از پیروزى معاد و نعمتهاى جاودان آن برخوردار سازد. ناگفته نماند که فعالیتهاى مالى براى افراد باایمان که به منظور اطاعت امر بارى تعالى انجام مى‏پذیرد، مى‏تواند جنبه‏ى معنوى به خود بگیرد و از گروه فوز عظیم به حساب آید. به طورى که مذکور افتاد، «فوز» در لغت به معناى «ظفر یافتن به خیر است با حصول سلامت». کلمه‏ى خیر در تمام امورى که شرعا و عقلا پسندیده و خوب شناخته شده، به کار مى‏رود و مال از جمله‏ى چیزهایى است که قرآن شریف آن را خیر خوانده و فرموده است:  کتب علیکم اذا حضر احدکم الموت ان ترک خیرا الوصیه للوالدین و الاقربین.  زمانى که مرگ یکى از شما فرامى‏رسد، اگر مالى دارد براى والدین و ارحام و نزدیکان وصیت نماید. 

افرادى که براى تامین معاش و زندگى خود و خانواده‏ى خویش از پى مال مى‏روند و خود را به گناه آلوده نمى‏کنند، قطعا عملشان مقدس است و درآمدشان از مصادیق فوز و پیروزى است و در روایات اولیاى اسلام، شرافت کار این گروه، همانند عمل مجاهد فى سبیل الله است.  عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: الکاد على عیاله کالمجاهد فى سبیل الله.  امام صادق (ع) فرموده: کسى که براى معاش خانواده‏ى خود کار مى‏کند و تحمل مشقت مى‏نماید، همانند کسى است که در راه خداوند براى اعلاى کلمه‏ى حق جهاد مى‏کند. 

عن الصادق علیه‏السلام قال: المال و البنون حرث الدنیا و العمل الصالح حرث الاخره و قد یجمعها الله لاقوام.  امام صادق (ع) فرموده است: مال و اولاد، بذر دنیاست و عمل صالح، بذر آخرت است، اما در مواقعى خداوند این سه را براى مردمى شایسته و لایق جمع مى‏کند. 

کسانى که به منظور اطاعت از دستور شرع مقدس و براى تامین معاش از پى مال مى‏روند و خود را به گناه آلوده نمى‏کنند و همچنین فرزندان خویش را براى اداى وظیفه‏ى دینى و انجام مسئولیتى  که دارند خوب تربیت مى‏نمایند و متشرع و باایمانشان بار مى‏آورند، ممکن است این هر دو در روز جزا به حساب فوز معاد آنان گذارده شود و از پاداش الهى بهره‏مند گردند. اما کسانى که به انگیزه‏ى حرص و به منظور گردآورى ثروت از پى مال مى‏روند، در معرض خطرات گوناگون قرار دارند، انسان بودن خود را از یاد مى‏برند، به تعالى معنوى و کمال روحانى خویش ستم مى‏کنند، برده و بنده‏ى مال مى‏شوند و در راه دست یافتن به آن، گناهانى را مرتکب مى‏گردند. اینان افرادى هستند بدبخت و سیه روز، براى اقناع غریزه‏ى حرص، فضیلت و شرف را پایمال مى‏کنند، هر ذلتى را تحمل مى‏نمایند، و به پستیها تن مى‏دهند.  سئل امیرالمومنین علیه‏السلام: اى ذل اذل؟ قال الحرص.  از على (ع) سئوال شد: ذلت‏بارترین خواریها کدام است؟ فرمود: حرص. 

یعنى ذلتى که بر اثر خلق ناپسند حرص دامنگیر انسان مى‏شود، از دیگر ذلتها فزونتر و بیشتر است. اشخاص حریص، هر قدر ثروتمندتر مى‏گردند، حریصتر مى‏شوند و سرانجام با ناکامى از دنیا مى‏روند. این گروه که سرمایه‏ى گرانقدر عمرشان براى جمع مال مصروف گردیده، در قیامت از فوز معاد محروم‏اند. قرآن شریف این مطلب را صریحا اعلام نموده و فرموده است:  و من کان یرید حرث الدنیا نوته منها و ماله فى الاخره من نصیب.  کسى که تمام اراده و همش بذر دنیا باشد، ما از آن  برخوردارش مى‏نماییم، ولى در آخرت نصیبى نخواهد داشت. 

امام سجاد (ع) در جمله‏ى دوم این قطعه از دعا که موضوع سخنرانى و بحث امروز است، به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند:  و سلامه المرصاد.  بار الها! مرا از قنطره‏ى مراقبت روز حساب به سلامت بگذران.     «مرصاد» به معناى «کمینگاه» است. 

یقال: رصدته اذا قعدت له على طریقه تترقبه و ارصدت له العقوبه، اذا اعددتها له. 

اگر گفته شود: او را رصد نمودم، یعنى براى مراقبت وى در مسیرش نشستم، و اگر گفته شود: عقوبت را براى او رصد نمودم، یعنى وسایل مجازاتش را آماده و مهیا ساختم. 

على علیه‏السلام درباره‏ى مهلتى که خداوند به گناهکاران مى‏دهد، کلمه‏ى «مرصاد» را در خطبه‏ى خود آورده و چنین فرموده است: و لئن امهل الظالم فلن یفوت اخذه و هو له بالمرصاد على مجاز طریقه. 

اگر خداوند، ستمکار را مهلت داده است، گرفتن و به بند کشیدنش فوت نمى‏شود، او در کمینگاه مراقب ظالم است و راه عبور وى را زیر نظر دارد.  کلام على (ع) در واقع تفسیر و تبیین این جمله از قرآن شریف است:  اعملوا ما شئتم انه بما تعملون بصیر.  هر چه را که مى‏خواهید عمل کنید و هر خلافى را که مایلید  مرتکب شوید، اما بدانید که خداوند به تمام کارهاى شما بینا و بصیر است. 

امام صادق (ع) در تفسیر آیه‏ى «ان ربک لبالمرصاد» فرموده است:  المرصاد قنطره على الصراط لایجوزها عبد بمظلمه عبد.  مرصاد جایگاه رفیعى است در صراط، و از آن نمى‏گذرد بنده‏اى که مظلمه‏ى بنده‏اى را در ذمه و بر عهده داشته باشد. 

تمام جنبندگان و موجودات زنده‏ى کره‏ى خاک، براى گذراندن ایام حیات، راهى را طى مى‏کنند و با پیمودن آن به حیات خویش ادامه مى‏دهند و به کمالى که لایق آن هستند مى‏رسند. آن راه، صراط مستقیم تکوینى آفریدگار حکیم است که براى آنها تعیین فرموده است، و چون موجودات زنده‏ى روى زمین، غیر از انسان، در اعمال خویش پیرو غرایزى هستند که با سرشتشان آمیخته، از خود اراده و اختیارى ندارند، زمامشان در دست خداوند است و صراط مستقیم الهى را به جبر مى‏پیمایند.  ما من دابه الا هو آخذ بناصیتها ان ربى على صراط مستقیم.  هیچ جنبنده‏اى نیست، مگر آنکه مقهور ذات اقدس الهى است و ناصیه‏اش را در قبضه‏ى قدرت خود دارد و پروردگارم در صراط مستقیم است. 

بشر در پیمودن راه راست، دو بعدى است: در بعد حیوانیش مانند سایر حیوانات، صراط مستقیم الهى را که هدایت تکوینى اوست، به جبر مى‏پیماید، مثلا قلب و عروق، کلیه و کبد، معده و  روده و دیگر اعضاى مشترک بین حیوان و انسان، اعمالشان جبرى است و بدون خواست خودشان تحقق مى‏یابد. اما مردم در بعد انسانى داراى اراده و اختیارند، مى‏توانند صراط مستقیم الهى را که دین حق است و به وسیله‏ى پیمبر او ارائه شده بپیمایند و مى‏توانند از راه راست روى گردانند و به انحراف گرایش یابند. پیشواى گرامى اسلام راه مستقیم خود را ارائه مى‏کند و در کمال آزادى به زبان دعوت از مردم درخواست مى‏نماید که صراط مستقیم او را تبعیت کنند و از راههاى انحرافى که مایه‏ى گمراهى آنان است، پرهیز نمایند: 

و ان هذا صراطى مستقیما فاتبعوه و لاتتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله. 

این است راه مستقیم من، از آن تبعیت نمایید و از دیگر راهها پیروى نکنید که نتیجه‏ى آن پراکندگى و دور شدن از صراط حق است. 

صراط مستقیم، راه خداوند بزرگ است و صراط انحرافى، راه هواى نفس. صراط خداوند، مردم را در جمیع شئون زندگى به عدل مى‏خواند: 

ان الله یامر بالعدل. 

غرایز و شهوات را تعدیل مى‏کند، ارضاى آنها را با اندازه‏گیرى صحیح و در حدود مصلحت، مجاز مى‏داند، صراط هواى نفس به غرایز آزادى عمل مى‏دهد، راه اعمال شهوات را بازمى‏گذارد، و این اجازه‏ى نامحدود، مردم را به فساد و تباهى سوق مى‏دهد و راه تعدى و تجاوز را هموار مى‏نماید. صراط مستقیم الهى مردم را بزرگوار و کریم‏النفس بار مى‏آورد، وجدان اخلاقى و تمایلات عالى انسانى را 

در ضمیرشان بیدار مى‏کند، درهاى دگر دوستى و تعاون را به رویشان مى‏گشاید، و خلاصه، آنان را انسان واقعى مى‏سازد و از مزایاى عالى انسانى برخوردارشان مى‏نماید. 

عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: ان الصوره الانسانیه هى الطریق المستقیم الى کل خیر و الجسر الممدود بین الجنه و النار. 

امام صادق (ع) فرموده: صورت انسانى راهى است مستقیم براى نیل به هر خیر و خوبى و پلى است که بین بهشت و دوزخ کشیده شده است. 

اما صراط انحرافى هواى نفس، با آزاد گذاردن غرایز و شهوات، مردم را به حیوانیت سوق مى‏دهد، خلق و خوى حیوانى را در نهادشان تقویت مى‏کند، ذخایر اختصاصى انسان را که معیار بزرگى نوع بشر است سرکوب مى‏نماید و مانع فعالیتشان مى‏شود و بر اثر پیروى از هواى نفس، آمار جرایم بسرعت بالا مى‏رود، آدمکشى و جنایت، دزدیهاى مسلحانه و زناى به عنف، و دیگر اعمالى از این قبیل افزایش مى‏یابد و در نتیجه، رهروان صراط هواى نفس، حیواناتى بار مى‏آیند انسان‏نما. على (ع) درباره‏ى این گروه فرموده است: 

الصوره صوره انسان و القلب قلب حیوان. 

اینان به صورت انسان‏اند، اما در باطنشان قلب حیوانى مى‏تپد و افکار و اعمالشان حیوانى است. 

حب ذات و خوددوستى، خشم و انتقامجویى، شهوت و لذت‏گرایى، حب جاه و مقام خواهى، مالدوستى و ثروت‏اندوزى، و دیگر غرایز و تمایلاتى از این قبیل، به قضاى حکیمانه‏ى الهى در نهاد 

بشر آفریده شده است. وجود هر یک از آنها در زندگى انسان لازم و ضرورى است، به شرط آنکه هر کدام در جاى خود با اندازه‏گیرى اعمال گردد. این تمایلات در وجود ما همانند داروهاى تب‏بر است براى مریض، اگر به دستور پزشک در فواصل معین و به اندازه‏ى لازم مصرف کند، موجب بریدن تب، اعاده‏ى سلامت، و ادامه‏ى حیاتش مى‏گردد، و اگر بیش از اندازه به کار برده شود، موجب مسمومیت بیمار و باعث مرگش خواهد شد. نسخه‏ى طبیب، خط مشى مریض را در مورد دوا معین مى‏کند، اگر عملا آن را به کار بندد، بیماریش درمان مى‏شود و از نعمت سلامت بهره‏مند مى‏گردد، و اگر رعایت ننماید، باید تسلیم مرگ شود. صراط مستقیم الهى همانند نسخه‏ى طبیب حاذق، حدود اعمال غرایز و شهوات را تعیین نموده است. اگر آدمى آن صراط را بدرستى بپیماید، در دنیا با حسن عاقبت مى‏میرد و در آخرت با پیمودن صراط قیامت، در بهشت خلد مسکن خواهد داشت. اگر صراط هواى نفس را بپیماید و به افراط و زیاده‏روى گرایش یابد، در همین جهان به آتش غرایز معذب مى‏شود و روز جزا، از صراط قیامت در جهنم سقوط مى‏نماید. صراط مستقیم الهى بر اساس توحید استوار است. راهنماى آن صراط در دنیا، رسول اکرم (ص) و ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام‏اند. کسى که در دنیا از آنان پیروى مى‏کند و با راهنمایى و هدایتشان آن راه را مى‏پیماید، از صراط قیامت به سلامت مى‏گذرد، و آن کس که در دنیا از معرفت و هدایتشان تخلف مى‏نماید، در صراط قیامت دچار لغزش مى‏شود و در آتش فرومى‏افتد. عن المفضل قال: سالت اباعبدالله علیه‏السلام عن الصراط. فقال هو الطریق الى معرفه الله عز و جل و هما صراطان، صراط فى الدنیا و صراط فى الاخره، و اما الصراط الذى فى الدنیا فهو 

الامام المفترض الطاعه، من عرفه فى الدنیا و اقتدى بهداه مر على صراط الذى هو جسر جهنم فى الاخره و من لم یعرفه فى الدنیا زلت قدمه عن الصراط فى الاخره فتردى فى نار جهنم. 

مفضل مى‏گوید: از امام صادق (ع) درباره‏ى «صراط» پرسش نمودم، فرمود: «صراط» راه شناخت خداوند است و آن دو صراط است، یکى صراطى است در دنیا و آن دیگر صراطى است در آخرت. اما صراط دنیا امامى است که از طرف بارى تعالى اطاعتش بر مردم واجب شده است، کسى که او را بشناسد، به وى اقتدا کند و عملا از هدایتش پیروى نماید، از صراط قیامت که پلى است بر روى جهنم، به سلامت مى‏گذرد، و کسى که امام را در دنیا نشناسد، قدمش در صراط آخرت مى‏لغزد و در آتش دوزخ سقوط مى‏کند. 

امام سجاد (ع) در جمله‏ى دوم این قطعه از دعا که موضوع سخنرانى امروز است، به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: 

و سلامه المرصاد. 

بار الها! مرا از قنطره‏ى مراقبت حساب مردم در روز جزا به سلامت بگذران. 

طبق روایتى که از امام صادق (ع) مذکور افتاد، «مرصاد» قنطره‏ى رفیعى است در صراط که اگر کسى مظلمه‏ى دیگرى را بر عهده داشته باشد، نمى‏تواند از آن قنطره بگذرد. اینکه حضرت زین‏العابدین (ع) درخواست مى‏کند که خداوند او را از قنطره‏ى رسیدگى به مظلمه‏ى مردم سالم بگذراند، براى این است که دوستان و پیروان خود را از خطر آن آگاه سازد و به آنان بفهماند آن کس که مظالم 

مردم را به ذمه دارد، نمى‏تواند از آن منزل بگذرد و اگر کسى مدیون دیگرى نبوده و از آن منزل گذشت، در صورتى که لغزشهاى دیگرى در پرونده‏ى خویش بین خود و خداوند داشته باشد، از عفو و رحمت بارى تعالى بى‏نصیب نخواهد بود. بنابراین، دوستداران اهل‏بیت علیهم‏السلام لازم است از سخن امام سجاد (ع) به خود آیند، باقیمانده‏ى عمر را مغتنم بشمرند، اگر در طول سنین زندگى به اموال یا اعراض دگران تعدى نموده و هم اکنون به ذمه دارند، فورا به تصفیه‏ى آنها اقدام کنند، اگر بر ذمه‏ى آنان مالى است، از پى اداى آن بروند، پول را بپردازند یا صاحبش را راضى کنند. اگر صاحب مال از دنیا رفته، با وراث متوفى تصفیه‏ى حساب نمایند، اگر نمى‏دانند زنده است یا مرده و اگر مرده باشد و وراثش را نمى‏شناسند، به عنوان مظالم مقدار بدهى خود را به نیت صاحب مال به مستحقین بدهند و بدین وسیله حساب خود را با متوفى تصفیه کنند تا در روز جزا بتوانند از قنطره‏ى حقوق مردم به سلامت بگذرند. و اگر به عرض و آبروى دیگرى تجاوز نموده، مثلا از وى غیبت کرده‏اند، اگر غیبت شده حیات دارد، او را با عذرخواهى راضى نمایند، اگر بدانند که رضایت خواستن از او باعث فساد مى‏شود، همچنین اگر غیبت شده از دنیا رفته است، براى آن دو مکرر در پیشگاه خداوند استغفار نمایند و طلب آمرزش کنند و بدین وسیله ذمه‏ى خود را برى نمایند. در این باره اخبار زیادى رسیده و فقط به ذکر یک حدیث اکتفا مى‏شود: 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: کفاره الاغتیاب ان تستغفر لمن اغتبته.