شرح دعای مکارم الاخلاق( 125)

بسم الله الرحمن الرحیم 

و ارزقنى فوز المعاد و سلامه المرصاد. 

به خواست خداوند توانا، این دو جمله از دعاى شریف «مکارم الاخلاق»، موضوع بحث و سخنرانى امروز است. امام سجاد (ع) در جمله‏ى اول دعا، به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: بار الها! پیروزیهاى روز جزا و نعمتهاى جاودان عالم آخرت را به من روزى فرما. در جمله‏ى دوم عرض مى‏کند: بار الها! مرا از قنطره‏ى مراقبت روز حساب به سلامت بگذران. 

این دو خواسته‏ى حضرت على بن الحسین علیهماالسلام که در دعا ذکر شده، با یکدیگر مرتبطاند. کسى که صراط قیامت را بخوبى طى مى‏کند و از قنطره‏ى مرصاد به سلامت مى‏گذرد، در بهشت جاودان وارد مى‏شود، به سعادت ابدى که پیروزى واقعى است دست مى‏یابد، و از نعمتهاى جاودان عالم آخرت برخوردار مى‏گردد. 

براى روشن شدن جمله‏ى اول دعاى امام، باید ابتدا معناى کلمه‏ى «فوز» را بدانیم. راغب مى‏گوید: 

الفوز الظفر بالخیر مع حصول السلامه. 

«فوز» عبارت از پیروزى و ظفر یافتن به خیر است، در صورتى که سلامت محفوظ بماند. 

پس اگر کسى در خلال فعالیت براى نیل به پیروزى، سلامت خود را از دست بدهد، او پیروز نیست، مثلا تاجرى براى معاملات مهمى به کشورى دوردست مى‏رود، معاملاتش را بخوبى انجام مى‏دهد، سود فراوان مى‏برد، ولى در خلال فعالیتهایى که داشته، روزى بر اثر یک تصادف ناگهانى، هر دو چشم را از دست مى‏دهد و نابینا مى‏گردد. این تاجر در سفر تجارت به فوز و پیروزى نایل نیامده است، زیرا با چشم نابینا مراجعت مى‏نماید. کلمه‏ى «فوز» از نظر لغت شامل تمام پیروزیهاى مادى و معنوى و همچنین دنیوى و اخروى است، پس اگر کسى به نعمتهاى گذران دنیا نایل شود، به «فوز» رسیده، و اگر کسى به نعمتهاى جاودان آخرت دست یابد، او نیز به «فوز» رسیده است. ولى فوز و پیروزى در نظر یک انسان مادى و از دیدگاه یک مسلمان واقعى تفاوتهایى دارد که در اینجا پاره‏اى از آنها ذکر مى‏شود. 

اول: مادیگرایان، هستى را مساوى با ماده مى‏دانند و موجود غیرمادى را نفى مى‏کنند. به نظر اینان، انسان همانند سایر موجودات عالم پدیده‏اى است صد در صد مادى و مولود تصادف و اتفاق. حیاتش از طبیعت است و مرگش نیز از طبیعت، پرونده‏ى هستیش با آغاز زندگى طبیعى باز مى‏شود و با فرا رسیدن مرگ براى همیشه بسته خواهد شد. قرآن شریف نظریه‏ى اینان را در عبارتى کوتاه بیان فرموده است: 

و قالوا ما هى الا حیاتنا الدنیا نموت و نحیا و ما یهلکنا الا الدهر و ما لهم بذلک من علم ان هم الا یظنون. 

گفتند: حیات و مرگ منحصر در زندگى دنیاست و نیرویى که ما را هلاک مى‏کند و به زندگى پایان مى‏بخشد، طبیعت است. اما گفته‏ى اینان ریشه‏ى علمى و برهانى ندارد، فقط از روى گمان سخن مى‏گویند. 

فوز و پیروزى در نظر این گروه منحصر به امور مادى و شئون دنیوى است، مى‏کوشند تا مال و مقامى به دست آورند، محبوبیت و جاهى کسب کنند، و هر چه بیشتر به لذایذ و شهوات دست یابند و از این قبیل، به انسانیت و سجایاى انسانى نمى‏اندیشند و کمترین توجهى به بقاى روح و حیات بعد از مرگ ندارند. قرآن شریف در این باره فرموده است: 

یعلمون ظاهرا من الحیاه الدنیا و هم عن الاخره هم غافلون. 

علم و آگاهى اینان از ظواهر دنیاى مادى است و از جهان معنى و عالم آخرت غافل و بى‏خبرند. 

گرایش به مادیات در جهان امروز اوج گرفته و انسانیت پایمال شده است. بسیارى از مردم حیات انسان را در دو کلمه خلاصه نموده‏اند: «تولید و مصرف». مى‏گویند: انسانها باید بکوشند تا هر قدر مى‏توانند بر تولید بیفزایند، از این راه، مال به دست آورند، و موجبات رفاه خویشتن را در بهتر خوردن و نوشیدن و بیشتر لذت بردن و کامروا شدن فراهم آورند. مسلمانان واقعى و مومنین به قرآن شریف با مطالعه در نظام حیرتزاى اجرام کیهانى و آفرینش موجودات زنده‏ى‏

حیوانى و نباتى و غرایز و تمایلاتى که براى ادامه‏ى حیات در نهادشان قرار گرفته و با سرشتشان آمیخته است، به این نتیجه رسیده‏اند که عقل سلیم و فکر مستقیم، محال مى‏داند که این همه آثار حکیمانه و علمى، ناشى از طبیعت کور و محصول تصادف و اتفاق بى‏شعور باشد. از این رو، با دلیل عقلى به خداوند عالم و قادر و حکیمى ایمان آورده‏اند که او خالق ماده و به وجود آورنده‏ى طبیعت است و از پى ایمان به آفریدگار، همچنان به راه خود ادامه داده و با چراغ عقل، قدم به قدم پیشروى کردند، دعوت پیمبر الهى را با بصیرت و بینش اجابت نمودند، به موجودات غیرمادى از قبیل روح و وحى معتقد شدند و عوالم بعد از مرگ و قیام قیامت را باور آوردند و به روز حساب و پاداش و کیفر بارى تعالى عقد قلبى یافتند. بنابراین در نظر کسانى که به اسلام ایمان دارند، فوز و پیروزى بشر منحصر به موفقیتهاى مادى و دنیوى نیست، بلکه انسان واقعى باید به موازات پیروزیهاى مادى و تامین زندگى دنیا، در یاد پیروزیهاى معنوى و عوالم بعد از مرگ باشد و از این جهان گذران ذخیره‏اى براى عالم جاودان بعد از مرگ تهیه نماید.  

عن على علیه‏السلام قال: ایها الناس! انما الدنیا دار مجاز و الاخره دار قرار فخذوا من ممرکم لمقرکم. 

على (ع) فرموده: بیگمان دنیا منزلگاه عبور است و آخرت جایگاه باقى و قرار، پس، از دنیاى گذرگاه توشه‏اى براى جایگاه باقى و دائم خود بردارید. 

خلاصه، فوز و پیروزى براى پیروان اسلام در این است که 

فعالیتشان دو بعدى باشد و براى دنیا و آخرت، یعنى عالم قبل از مرگ و عالم بعد از مرگ، سعى و کوشش نمایند و اگر جز این عمل کنند، وابستگى خود را از اولیاى گرامى اسلام قطع نموده‏اند. در کلام حضرت موسى بن جعفر علیهماالسلام آمده است: 

لیس منا من ترک دنیاه لدینه او ترک دینه لدنیاه. 

از ما نیست آن کس که دنیاى خویش را براى دین ترک گوید یا آنکه دین خود را براى دنیا از دست بدهد. 

دوم: هدف اصلى مادیگرایان، فوز و پیروزى و دست یافتن به مقصود است. اینان ابا ندارند از اینکه در خلال عمل، حق ضعیفى را پایمال کنند یا نسبت به مظلومى تجاوز و تعدى نمایند. رفتار ظالمانه و کشتارهاى بیرحمانه و ضد انسانى کشورهاى قوى امروز دنیا نسبت به ملل ضعیف، گواه واضح و روشن این مطلب است، اما مسلمان واقعى به پیروى از تعالیم الهى باید مراقبت کند که براى نیل به هدف خود مرتکب گناه نشود و برخلاف رضاى بارى تعالى قدم برندارد، زیرا در اسلام پیروزى و فوزى که از راه گناه نصیب مسلمان شود، شکست است نه پیروزى. 

عن على علیه‏السلام قال: ما ظفر من ظفر بالاثم و الغالب بالشر مغلوب. 

امام على (ع) فرموده: فتح و پیروزى نصیب آن کس نشده که از راه گناه پیروز گردیده است. کسى که با شر و بدى غلبه مى‏کند، در واقع مغلوب و مقهور است. 

سوم: فوزهایى که در طول زندگى نصیب یک انسان مادى 

مى‏شود، ممکن است از جهت ارزش متفاوت باشند. اگر بخواهد آنها را بسنجد و با هم مقایسه نماید، به نظرش مى‏رسد پیروزیهاى مهم و گرانقدر، فوزهاى عظیم‏اند و سایر پیروزیها، فوزهاى عادى. اما در نظر یک انسان پیرو قرآن شریف، پیروزیهاى دنیوى هر قدر هم مهم باشد، فوزى است عادى و معمولى و فوز عظیم فقط در گرو پیروزیهاى معنوى و توفیقهاى الهى است که در شان دین نصیبش گردیده است، زیرا این قسم پیروزیهاست که انسانیت را احیاء مى‏کند، آدمى را از شرافت معنوى و کرایم اخلاق برخوردار مى‏سازد، او را به کمال لایقش مى‏رساند، و سعادت جاودانش را در عالم آخرت تامین مى‏نماید. در قرآن کریم آیاتى که راجع به فوز عظیم آمده، همه مربوط به اعمال صالحه و فداکارى در راه خداوند است، با این تفاوت که ظرف تحقق بعضى از آنها در دنیاست و ظرف تحقق بعض دیگر در روز جزاست، و در اینجا پاره‏اى از آن آیات به عرض شنوندگان محترم مى‏رسد: 

و من یطع الله و رسوله فقد فاز فوزا عظیما. 

کسى که خدا و رسولش را اطاعت نماید، بى‏گمان به پیروزى و فوز عظیم نایل گردیده است. 

و فهم السیئات و من تق السیئات یومئذ فقد رحمته و ذلک هو الفوز العظیم. 

آنان را از گناه و بدکارى نگاهدارى فرما که هر کس را تو از سیئات محافظت نمایى، او را مورد تفضل و رحمت قرار داده‏اى و این خود، پیروزى و فوزى است عظیم. 

فاستبشروا ببیعکم الذى بایعتم به و ذلک هو الفوز العظیم. 

در زمینه‏ى این امر که خداوند، جان و مال مومنین را خریدارى نموده است در مقابل بهشت. اینان در راه حق مقاتله مى‏کنند، مى‏کشند و کشته مى‏شوند، آنگاه در پایان آیه، خداوند فرموده: پس اى اهل ایمان به خود بشارت دهید و این معامله، پیروزى و فوزى است عظیم. 

اعد الله لهم جنات تجرى من تحتها الانهار. خالدین فیها ذلک الفوز العظیم. 

خداوند براى رستگاران باغهایى را مهیا فرموده که از زیر درختانش نهرها جارى است و آن جایگاه ابدى رستگاران است و نیل به این رحمت دائم، پیروزى و فوزى است بزرگ. 

فضلا من ربک ذلک هو الفوز العظیم. 

خداوند در چند آیه نعمتهاى اهل بهشت را ذکر نموده، آنگاه مى‏فرماید: نعمتهاى آنان تفضلى است از طرف پروردگارت و این خود پیروزى و فوزى است عظیم. 

وعد الله المومنین و المومنات جنات تجرى من تحتها الانهار. خالدین فیها و مساکن طیبه فى جنات عدن و رضوان من الله اکبر ذلک هو الفوز العظیم. 

خداوند به مردان و زنان باایمان وعده داده است بهشتهایى را که از زیر درختانش نهرها جارى است و در منازل پاکیزه‏ى بهشت، على الدوام و براى همیشه سکونت خواهند داشت و خشنودى خداوند براى آنان از این باغها مهمتر و ارزنده‏تر است و این خود فوزى است  بزرگ. 

خداوند در قرآن شریف مکرر از فوز عظیم نام برده، ولى در تمام موارد منشا آن را به امور دینى و معنوى و تعالى انسانى مستند نموده است. اما پیروزیهاى مادى و دنیوى اگر از مجراى گناه به دست آید، طبق حدیث حضرت على (ع) که مذکور افتاد، آن پیروزى و ظفر نیست، بلکه شکست و مغلوبیت است و اگر از مجارى مشروع و صحیح به دست آید، هر قدر هم مهم باشد، چیزى جز فوز و پیروزى عادى و معمولى نیست. امام سجاد (ع) در جمله‏ى اول دعا که موضوع سخنرانى و بحث امروز است، از پیشگاه بارى تعالى درخواست مى‏کند: 

و ارزقنى فوز المعاد.