شرح دعای مکارم الاخلاق( 121)
بسم الله الرحمن الرحیم
اللهم صل على محمد و آل محمد و متعنى بالاقتصاد، و اجعلنى من اهل السداد.
موضوع بحث، شرح و تفصیل دعاى شریف «مکارمالاخلاق» از صحیفهى سجادیه است. حضرت زینالعابدین علیهالسلام در این قطعهى دعا، ابتدا از خداوند درخواست مىنماید که بر محمد و آلش درود فرستد، سپس در جملهى اول عرض مىکند: بار الها! با اعتدال و میانهروى در جمیع شئون زندگى، مرا از مزایاى اقتصاد بهرهمند فرما. در جملهى دوم عرض مىکند: بار الها! گفتار و رفتارم را به گونهاى قرار ده که تمام آنها بر وفق حق و صواب باشد.
به خواست خداوند توانا، موضوع سخنرانى امروز، بحث دربارهى این دو جمله است. امام سجاد (ع) در جملهى اول دعا، کلمهى اقتصاد را به کار برده است و معناى آن در لغت عرب، میانهروى و اعتدال است.
الاقتصاد من القصد بمعنى العدل و هو التوسط فى الامور بین الافراط و التفریط. اقتصاد از مادهى «قصد» است، به معناى «عدل» و آن عبارت از توسط در امور مختلف بین افراط و تفریط است. اقتصاد، کلمهاى است عربى از مادهى «قصد». این لغت در زبان فارسى نیز راه یافته و فارسى زبانان در گفتگوهاى خود آن را به کار مىبرند، با این تفاوت که «قصد» و «اقتصاد» در زبان عرب به معناى وسیع و براى میانهروى و اعتدال در امور مختلف به کار برده مىشود، ولى در زبان فارسى، کلمهى «قصد» به معناى «اعتدال» اساسا به کار نمىرود و کلمهى «اقتصاد» هم فقط در امور مالى مورد استفاده قرار مىگیرد. براى آنکه معناى وسیع «قصد» و «اقتصاد» در زبان عرب روشن شود، لازم است در اینجا پارهاى از مواردى که از این لغت در قرآن شریف و روایات استفاده شده، مذکور افتد:
و اقصد فى مشیک. از مواعظ لقمان حکیم به فرزندش که در کتاب مجید آمده، این است که: در راه رفتن معتدل و میانهرو باش. ملاحظه مىکنید کلمهى قصد در این آیه براى اعتدال در راه رفتن به کار برده شده است.
و على الله قصد السبیل. آنچه بر عهدهى خداوند است، ارائهى صراط مستقیم و راهى است که بر کنار از افراط و تفریط است.
در این آیه نیز قصد به معناى اعتدال و میانهروى آمده است. على (ع) کلمهى «قصد» را براى بیان میانهروى و اعتدال آورده و رعایت آن را به دوستان خود توصیه فرموده است.
علیک بالقصد فى الامور فمن عدل عن القصد جار و من اخذ به عدل.
على (ع) فرموده: بر تو باد که در جمیع امور میانهرو باشى، کسى که از میانهروى تجاوز کند، ستم نموده و کسى که خط میانه را بپیماید، عدل را رعایت کرده است.
«قصد»، میانهروى و برکنارى از افراط و تفریط است و این همان صراط مستقیمى است که پیمبران از طرف بارى تعالى مبعوث شدهاند تا آن را ارائه نمایند. کسانى که در شئون مختلف زندگى راه اعتدال را مىپیمایند، سرانجام به سعادت نایل مىگردند و کسانى که آن راه را ترک مىگویند و به انحراف گرایش مىیابند، پایان کارشان سقوط و تباهى خواهد بود.
عن على علیهالسلام قال: الیمین و الشمال مضله و الطریق الوسطى هى الجاده. على (ع) فرموده: راست و چپ بیراهه و ضلالت است، خط وسط، جادهى واقعى و راهى است که به نجات و سعادت منتهى مىگردد.
کلمهى «اقتصاد» همانند «قصد» در روایات ائمه علیهمالسلام آمده است، اما آن را نیز در امور مالى فقط محصور ننمودهاند، بلکه گاهى در امر مال به کار بردهاند و گاه در امر عبادت.
فى وصیه امیرالمومنین للحسن علیهماالسلام عند وفاته: و اقتصد یا بنى فى معیشتک، و اقتصد فى عبادتک و علیک فیها بالامر الدائم الذى تطیقه.
از وصایاى امیرالمومنین در بستر مرگ به فرزندش حضرت مجتبى این بود که: فرزند! در امر معیشت، مقتصد و میانهرو باش و در عبادتت نیز میانهرو، و بر تو باد در امر عبادت به اندازهاى عمل کنى که همیشه توان انجام آن را داشته باشى.
مرحوم کلینى رضوان الله تعالى علیه در کتاب کافى بابى باز نموده تحت عنوان « الاقتصاد فى العباده» و روایات مربوط به این امر را در آن باب آورده، از جمله این حدیث شریف است:
عن النبى صلى الله علیه و آله قال: یا على! ان هذا الدین متین فاوغل فیه برفق و لاتبغض الى نفسک عباده ربک. رسول اکرم (ص) به على علیهالسلام فرمود: اسلام دینى است محکم و استوار، مقررات آن را با رفق و مدارا انجام ده و کارى نکن که نفست به عبادت خدایت بدبین شود و نسبت به آن حالت بغض به خود بگیرد. اقتصاد و میانهروى در امور مالى و اجتناب از افراط و تفریط از جملهى تعالیم شرع مقدس و مورد تاکید اولیاى گرامى اسلام است و چون این امر مبتلا به عموم مردم است، لازم مىداند دربارهى آن توضیح بیشترى داده شود و روایات زیادترى به عرض شنوندگان محترم برسد.
عن على علیهالسلام قال: اذا اراد الله بعبد خیرا الهمه الاقتصاد و حسن التدبیر و جنبه سوء التدبیر و الاسراف. على (ع) فرموده: وقتى خداوند دربارهى بندهاى ارادهى خیر نماید، اقتصاد و حسن تدبیر معاش را به وى الهام مىکند و او را از سوء تدبیر و زیادهروى و اسراف برکنارش مىدارد.
ملاحظه مىکنید که در این روایت، اقتصاد و حسن تدبیر در امر معاش آنقدر رفیع و بلندپایه معرفى شده که حضرت بارى تعالى آن را به بندگانى که دربارهى آنها ارادهى خیر فرموده است، الهام مىنماید. خطبهى همام که در نهجالبلاغه آمده، از خطب معروف على (ع) است. امام در این خطبه اوصاف متقین را بیان نموده، از آن جمله فرموده است:
و ملبسهم الاقتصاد. جامهاى را که مىپوشند، بر وفق اقتصاد و در حد میانهروى است، نه لباسى در بر مىکنند که آنان را به گروه مترف و ثروتمندان گناهکار ملحق کند و موجب بغض تهیدستان و افراد بىبضاعت گردند و نه لباسى در بر مىکنند که مردم آنان را افرادى پست و دنى الطبع به حساب آورند و مورد تحقیرشان قرار دهند. امام حسن عسکرى علیهالسلام ضمن یک حدیث، لزوم رعایت اندازهگیرى و اجتناب از افراط و تفریط را در امور مالى خاطرنشان ساخته و چنین فرموده است: ان للسخاء مقدارا فان زاد علیه فهو سرف، و للاقتصاد مقدارا فان زاد علیه فهو بخل. براى سخاوت مقدارى است و اگر از آن حد تجاوز نماید، اسراف است، و براى اقتصاد مقدارى است که اگر از آن حد بگذرد، بخل است.
اقتصاد و میانهروى در صرف مال براى همهى مردم از فقیر و غنى، نافع و ثمربخش است. کسانى که درآمد محدود دارند و مىخواهند در جامعه عز و احترامشان محفوظ باشد، باید در امرار معاش و گذراندن زندگى به قناعت خو کنند، همواره اقتصاد مالى و موازنهى درآمد و هزینه را رعایت نمایند و با اندازهگیرى دقیق قدم بردارند. این گروه گرچه در مضیقه و تنگدستى زندگى مىکنند و با مصائب و مشکلات مواجه هستند، اما به کسى عرض حاجت نمىنمایند و در جامعه با سربلندى و عزت نفس ادامهى حیات مىدهند. کسانى که تمکن مالى دارند و درآمدشان فزونتر از هزینهى آنان است، اگر در ایام مالدارى راه اعتدال در پیش گیرند، خود را با زندگى متوسط تطبیق دهند و از مازاد درآمدى که دارند به افراد بىبضاعت کمک کنند، با این عمل خویشتن را بزرگوار و کریم النفس مىسازند و به سجیهى انساندوستى متخلق مىگردند، بعلاوه طبق فرمودهى امام صادق (ع)، با کمک خود حجت خداوند را از خود دفع مىکنند و در نتیجه روز حساب منازلى را که در پیش دارند به آسانى طى مىنمایند.
عن داود بن سرحان قال: کنا عند ابیعبدالله علیهالسلام اذ دخل علیه سدیر الصیرفى فسلم و جلس فقال له: یا سدیر! ما کثر مال رجل قط الا عظمت الحجه لله تعالى علیه. فان قدرتم ان تدفعوها عن انفسکم فافعلوا. فقال له یابن رسولالله بماذ. قال بقضاء حوائج اخوانکم فى اموالکم. داود بن سرحان مىگوید: حضور امام صادق (ع) بودیم که سدیر صیرفى وارد شد، سلام کرد و نشست. حضرت فرمود: اى سدیر! مال کسى زیاد نمىشود، مگر آنکه حجت خداوند بر وى عظیم و بزرگ خواهد شد. اگر قدرت دارید که آن حجت را از خود دفع نمایید، اقدام کنید. عرض کرد: یابن رسولالله! این کار چگونه انجام
مىشود؟ فرمود: از راه برآوردن حوایج برادرانتان از اموالى که در اختیار دارید.
انسان کم درآمدى که خود را به قناعت عادت داده و به سختى زندگى انس گرفته، روحیهاش براى تحمل مصائب آماده و مهیاست. ثروتمندى که با تمکن مالى به اقتصاد و میانهروى زندگى کرده و از افراط اجتناب نموده است، او نیز در زمینهى مصائب و بلایا آمادگى نسبى دارد. اگر روزى بر اثر پیشامدى اموالش را از دست بدهد، به مقدار قابل ملاحظهاى مىتواند خویشتن را با مضیقهى مالى تطبیق دهد و ناگواریها را تحمل نماید، و على (ع) دربارهى این دو گروه چنین فرموده است:
من اقتصد فى الغنى و الفقر فقد استعد لنوائب الدهر.
کسى که در غنى و فقر مقتصد و میانهرو باشد با اتخاذ این روش، خویشتن را براى مصائب روزگار مهیا نموده است.
اقتصاد مالى و اندازهگیرى در امر معاش، آدمى را به میانهروى و اعتدال سوق مىدهد، از اسراف و تبذیر و همچنین از بخل و امساک بازمىدارد، اندازهگیرى در امر معاش براى افراد کم درآمد حافظ عز و شرافت نفس است و نمىگذارد آنان براى نیل به رفاه بیشتر دست تمنا به روى این و آن بگشایند و بزرگوارى خویش را پایمال نمایند، و براى افراد متمکن مانع زیادهروى و توسعهى نابجاست و بر اثر تعدیل و صرفهجویى مىتوانند به مواسات و تعاون برادران خویش نایل گردند و از پاداش الهى برخوردار شوند. براى آنکه بدانیم اندازهگیرى و اعتدال در امر معاش تا چه حد در مکتب
اهلبیت اهمیت دارد، به این حدیث توجه فرمایید:
عن ابیجعفر علیهالسلام قال: الکمال کل الکمال التفقه فى الدین و الصبر على النائبه و تقدیر المعیشه.
امام باقر (ع) فرمود: مسلمانى که از سه مزیت برخوردار است، واجد کمال تمام و کامل است: اول دینشناسى، دوم صبر و خویشتندارى در مصیبت، و سوم اندازهگیرى و اعتدال در امر معاش.
آن کس که زندگى محدود خود را بر اساس اعتدال و میانهروى پایهگذارى نموده است، با وضع موجود خویش مىسازد و اظهار تنگدستى نمىکند.
عن على علیهالسلام قال: ما عال من اقتصد.
على (ع) فرمود: کسى که با میانهروى و اعتدال زندگى مىکند، گرفتار فقر نمىشود.
از آنچه مذکور افتاد، روشن شد که اقتصاد از مادهى (قصد) است و در لغت عرب به معناى اعتدال و میانهروى و اجتناب از افراط و تفریط است. در قرآن شریف و روایات اسلامى از این کلمه در زمینههاى گوناگون از اعمال و اخلاق استفاده شده است. از جملهى مواردى که کلمهى اقتصاد به کار رفته، میانهروى و اعتدال در امور مالى و اندازهگیرى در معیشت است و بعضى از روایات آن، در خلال سخن تقدیم شنوندگان محترم گردید. امام سجاد (ع) در جملهى اول این قطعهى دعاى شریف «مکارم الاخلاق» که موضوع سخنرانى امروز است، کلمهى «اقتصاد» را آورده و به پیشگاه خداوند عرض مىکند:
و متعنى بالاقتصاد.
بار الها! با میانهروى و اعتدال در جمیع شئون زندگى، مرا از مزایاى اقتصاد و میانهروى بهرهمند فرما.
در جملهى دوم دعا که موضوع نیمهى آخر سخنرانى امروز است، حضرت على بن الحسین علیهماالسلام به پیشگاه بارى تعالى عرض مىکند:
و اجعلنى من اهل السداد.
بار الها! مرا از اهل سداد قرار ده.
براى آنکه معناى کلام امام روشن شود، باید بدانیم «سداد» چیست و انسانى که از پیشگاه الهى درخواست اهلیت و شایستگى آن را مىنماید، باید واجد چه صفات و مزایایى باشد تا خداوند دعایش را مستجاب کند و از این عطیهى بزرگ و گرانقدر برخوردارش سازد. «سداد» در لغت به معناى صواب و استقامت است. اگر کسى در تمام رفتار و گفتار خود بر وفق حق و صواب قدم بردارد و مراقب باشد که به راه خطا نگراید و قدمى در مسیر ناصواب و خلاف حق برندارد و همچنین کوشش کند که در سخن و عمل صواب خود، همواره پایدار و با استقامت باشد و دچار تزلزل و دودلى نگردد، او اهل «سداد» است. قرآن شریف دربارهى بزرگترین قول حق که اقرار به وحدانیت ذات اقدس الهى است، و همچنین دربارهى استقامت و پایدارى در امر توحید فرموده است:
ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملائکه الا تخافوا و لاتحزنوا.
کسانى که گفتند: مالک واقعى و پروردگار ما خداوند است
