شرح دعای مکارم الاخلاق( 103)

بسم الله الرحمن الرحیم 

و ما اجرى على لسانى من لفظه فحش او هجر او شتم عرض او شهاده باطل او اغتیاب مومن غائب او سب حاضر و ما اشبه ذلک. 

در جلسه‏ى گذشته موضوع سخنرانى، قطعه‏اى از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» بود که على بن الحسین علیهماالسلام در قسمت اول آن از سه خلق مذموم نام برده و آنها را از القائات شیطانى در قلبها و عقلهاى مردم خوانده است. سپس در قطعه‏ى بعد، حضرت سجاد (ع) از شش قسم کلام مذموم و ممنوع نام برده و فرموده است: این سخنان را شیطان به زبان مردم جارى مى‏نماید. به خواست خداوند بزرگ در سخنرانى امروز راجع به شش قسم کلام ممنوع که در دعاى امام آمده با استفاده از بعضى آیات و روایات به اختصار، توضیح داده مى‏شود. عقل واقع‏نگر و زبان گویا دو خصیصه‏ى بزرگى است که آفریدگار حکیم به بشر اعطا فرموده است. این دو سرمایه‏ى گرانقدر مایه‏ى پیشرفت علم و گسترش دانش در جهان انسان گردیده و او را در شئون مختلف مادى و معنوى به راه تعالى و تکامل سوق داده است. 

عن على علیه‏السلام قال: للانسان فضیلتان: عقل و منطق، فبالعقل یستفید و بالمنطق یفید. 

على (ع) فرموده: دو برترى و فضیلت از جمله‏ى امتیازات اختصاصى انسان است: یکى عقل و آن دیگر منطق، با نیروى عقل، حقایق را فرامى‏گیرد و با نیروى منطق فراگرفته‏ها را به دگران مى‏آموزد. بدبختانه عقل که چراغ سعادت بشر است در پاره‏اى از موارد تحت تاثیر القائات شیطانى قرار مى‏گیرد و حامل اندیشه‏هاى باطل و ناروا مى‏شود و به شرحى که در سخنرانى قبل مذکور افتاد امام سجاد (ع) با عبارت: 

اللهم اجعل ما یلقى الشیطان فى روعى من التمنى و التظنى و الحسد. 

از القاى شیطان نام برده و تمنى و تظنى و حسد را به طور نمونه ذکر کرده است . زبان نیز از نظر تاثیرپذیرى همانند عقل است و در مواقعى از مسیر حق منحرف مى‏شود و به باطل مى‏گراید و شیطان منویات نامشروع خود را به وسیله‏ى آن به جریان مى‏اندازد. حضرت على بن الحسین علیهماالسلام در این قطعه از دعاى «مکارم‏الاخلاق»، موضوع سخنرانى امروز، به طور نمونه شش مورد را ذکر فرموده است. چنانکه در عنوان بحث ملاحظه فرمودید، امام (ع) سخنان بد و کلمات گناه‏آلود را از فحش آغاز نموده و به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: 

و ما اجرى على لسانى من لفظه فحش. 

با حمایت الهى سخنان بد به همان ترتیب که در کلام حضرت سجاد (ع) آمده یک به یک مورد بحث قرار مى‏گیرد. 

الفحش و الفحشاء و الفاحشه ما عظم قبحه من الافعال و الاقوال. 

راغب در مفردات مى‏گوید: فحش و فحشا و فاحشه به هر عمل یا به هر سخنى که بسیار قبیح و زشت باشد گفته مى‏شود. 

در عبارت دعا کلمه‏ى «لسان» و کلمه‏ى «لفظ» به کار برده شده و این خود دلالت دارد که مقصود امام اداى کلمات قبیح است که شیطان به زبان دشنامگو جارى مى‏نماید. درباره‏ى قبح فحش و بدى فحاش، روایات زیادى در کتب اخبار آمده که پاره‏اى از آنها براى مزید آگاهى شنوندگان محترم ذکر مى‏شود. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: ان من شر عباد الله من تکره مجالسته لفحشه. 

رسول اکرم (ص) فرموده: از جمله کسانى که در صف بندگان بد خدا قرار دارند کسانى هستند که مردم از مجالست با آنان کراهت دارند زیرا زبانشان آلوده به فحش و دشنام است. 

و عنه صلى الله علیه و آله قال: ایاکم و الفحش فان الله لا یحب الفحش و لا التفحش. 

و نیز آن حضرت فرموده است: بپرهیزید از فحش که خداوند فحش و متظاهر به فحاشى را دوست ندارد. 

عن موسى بن جعفر علیهماالسلام قال: ان الله حرم الجنه على کل بذى قلیل الحیاء لا یبالى ما قال و ما قیل فیه. 

حضرت موسى بن جعفر فرموده: خداوند بهشت را حرام نموده بر کسانى که داراى زبانى فحاش‏اند، حیا و آزرمشان کم است، باک ندارند از اینکه خودشان چه مى‏گویند و باک ندارند که درباره‏ى 

آنان چه گفته مى‏شود. 

اولیاى گرامى اسلام علاوه بر آنکه در سخنان خویش حکم الهى را در مورد فحش بیان مى‏نمودند و قبح آن را خاطرنشان مى‏ساختند، عملا مراقب دوستان و اصحاب خود بودند، اگر در موردى مشاهده مى‏کردند یکى از آنان به مسیر باطل مى‏رود و زبانش آلوده به فحش است تذکر مى‏دادند، او را از آن عمل ناروا که داشت منع مى‏نمودند و به استغفار و عذرخواهى از پیشگاه حضرت بارى‏تعالى وادارش مى‏ساختند. 

عن سماعه قال دخلت على ابى عبدالله علیه‏السلام فقال لى مبتدئا یا سماعه ما هذا الذى کان بینک و بین جمالک؟ ایاک ان تکون فحاشا او صخابا او لعانا. فقلت: و الله لقد کان ذلک انه ظلمنى. فقال: ان کان ظلمک لقد اربیت علیه ان هذا لیس من فعالى و لا آمر به شیعتى، استغفر ربک و لا تعد. قلت: استغفر الله و لا اعود. 

سماعه مى‏گوید: بر امام صادق (ع) وارد شدم. حضرت بدون مقدمه به من فرمود: اى سماعه! این چیست که بین تو و آن کسى که عهده‏دار امور شترهاى تو است جریان دارد، بپرهیز از اینکه فحاش باشى، بپرهیز از اینکه با فریاد حرف بزنى و این و آن را مورد لعن خود قرار دهى. عرض کردم: به خدا قسم او به من ظلم کرده. فرمود: اگر واقعا به تو ظلم نموده است از نظر معنوى نفعى بیشتر عایدت گردیده است. فحش دادن نه از روش ماست و نه اجازه مى‏دهیم که شیعیان ما نسبت به این عمل گرایش یابند. تو از خداوند طلب مغفرت کن و این عمل را تکرار منما. عرض کردم: مى‏روم، استغفار مى‏کنم، 

و از این پس به فحش خود را آلوده نمى‏نمایم. 

دومین کلام مذمومى که امام سجاد (ع) در دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» از آن نام برده و شیطان به زبان اشخاص جارى مى‏کند، «هجر» است: 

الهجر الکلام القبیح، المهجور لقبحه، و اهجر فلان اذا اتى بهجر من الکلام عن قصد و هجر المریض اذا اتى ذلک من غیر قصد. 

راغب مى‏گوید: هجر عبارت از کلام قبیح است، کلامى که بر اثر قبحش مردم آن را مهجور و متروک ساخته‏اند، وقتى مى‏گویند فلانى هجر گفت یعنى با قصد و اراده، سخن قبیح به زبان آورد و اگر بگویند مریض هجر گفت یعنى بدون قصد، کلمات قبیح ادا کرد. بعضى از امراض در بیماران موجب اختلالاتى در سخنانشان مى‏شود و در شدت بیمارى بدون اراده و اختیار هذیان مى‏گویند. هذیان گفتن بیمار یکى از مصادیق هجر در کلام است و پس از آنکه بیمار درمان شد و بهبود یافت این عارضه از او برطرف مى‏شود. بعضى از نظر طبى سالم‏اند اما از دیدگاه اخلاقى بیمارند، اینان بر اثر معاشرت با رفقاى بد و رفت و آمدهاى نادرست در محیطهاى فاسد دچار هجر کلام شده‏اند و در برخورد با افراد، کلمات قبیح و سخنان رکیک و زشت مى‏گویند. این قبیل افرادند که شیطان، خواسته‏هاى خود را به زبان آنان جارى مى‏کند و کلمه‏ى هجر که در دعاى امام سجاد (ع) آمده است ناظر به گفته‏هاى لغو و سخنان قبیح این گروه است. ناگفته نماند که در پاره‏اى از مواقع و برحسب بعضى از حوادث ممکن است افرادى از مسیر صحیح منحرف شوند، سخنان هجر و کلمات ناروا به 

زبان آورند. اولیاى دین براى مصون داشتن پیروان خود ضمن روایات، وظایف لازم را تذکر داده‏اند. 

فى الحدیث: لا ینبغى للنائحه ان تقول هجرا. 

در روزگار گذشته وقتى شخص محترمى از دنیا مى‏رفت و صاحبان عزا مجلسى را براى زنان داغدار تشکیل مى‏دادند و بانوان از فامیل و دوستان در آن شرکت مى‏نمودند ، زنى را براى نوحه‏سرایى دعوت مى‏کردند تا او با گفته‏ها و نوحه‏هاى خویش مجلس عزا را گرم کند. ممکن بود زن نوحه‏سرا براى تهییج حضار و مهم شمردن مصیبت، سخنان هجر و ناروا به زبان آورد، مثلا به قضاى الهى اعتراض کند و بگوید: آیا از بین بردن چنین جوانى و داغدار ساختن چنین مادرى عدل بود، بار الها! چرا چنین کردى؟ روایت دستور مى‏دهد نوحه‏سرایان در ضمن سخنان خویش هجر نگویند و کلمات باطل و ناروا به زبان نیاورند. به موقع است این نکته تذکر داده شود که امام سجاد (ع) در این قطعه از دعا قسمتى از گناهان زبان را از قبیل فحش و هجر و دیگر گناهان نام برده و آنها را به لسان خود منتسب نموده و در پیشگاه الهى عرض مى‏کند: و ما اجرى على لسانى من لفظه فحش او هجر، مى‏دانیم که هدف امام در بیان این قبیل، انسان‏سازى و تربیت مردم است و اینکه آنها را به زبان خود استناد داده به منظور رعایت ادب در سخن و حسن تربیت است وگرنه زبان امام معصوم، منزه و مبرا از این قبیل کلمات نارواست، به همین جهت وقتى على بن الحسین (ع) در ایام اسارت، مقابل یزید بن معاویه‏ى جنایتکار قرار گرفت و مقتضى دید که براى اتمام حجت چند کلمه‏اى با یزید 

بگوید، فرمود: 

اتاذن لى فى الکلام؟ فقال: قل و لا تقل هجرا. قلت و قد وقفت موقفا لا ینبغى بمثلى ان یقول الهجر. ما ظنک برسول‏الله صلى الله علیه و آله لو رآنى فى غل. 

آیا به من اذن سخن مى‏دهى؟ آن جسور پاسخ داد بگو، اما لغو و هذیان مگو. امام (ع) در کمال صراحت فرمود: من در موقع و مقامى قرار دارم که براى مثل منى شایسته نیست هجر بگویم و بلافاصله فرمود: چه گمان مى‏برى به رسول اکرم (ص) اگر در این مجلس بیاید و مرا در غل ببیند؟ مقامى را که امام سجاد و دیگر ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام در آن قرار دارند مقام امامت و جانشینى بر حق پیمبر اسلام است، مقام رهبرى مردم به امر الهى است. صاحبان چنین مقامى معصوم‏اند و منزه از سخنان هجر و کلمات ناروا هستند. 

سومین کلام مذمومى که امام سجاد (ع) در دعاى «مکارم‏الاخلاق» از آن نام برده و شیطان به زبان اشخاص جارى مى‏نماید، «شتم عرض» است، یعنى دشنام‏گویى به چیزى که مرتبط به آبروى یک انسان مسلمان است. 

العرض موضع المدح و الذم من الانسان سواء کان فى نفسه او فى سلفه او من یلزمه امره. 

عرض در لغت، موضع مدح و ذم انسان است، خواه آن موضع متعلق به شخص صاحب عرض باشد یا موضع مربوط به اسلاف و پیشینیان او باشد، یا موضع، کسى باشد که امرش وابسته و مربوط به اوست. 

دشنام‏گویى و شتم به عرض یک مسلمان همانند تجاوز به جان و مال اوست و در اسلام، این هر سه، گناه و حرام است. حضرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله ضمن سخنان خود در خطبه‏ى حجه‏الوداع فرمود: 

ایها الناس! ان دماءکم و اموالکم و اعراضکم علیکم حرام الى ان تلقو ربکم کحرمه یومکم هذا فى بلدکم هذا. 

اى مردم! خونتان و مالتان و عرضتان بر شما حرام است تا موقعى که خداوند را ملاقات نمایید همانطور که امروز روز حرام است و این بلد، بلد حرام.