شرح دعای مکارم الاخلاق( 102)

عن على علیه‏السلام قال: من عرض نفسه للتهمه فلا یلومن من 

اساء به الظن. 

على (ع) فرموده: شخصى که خویشتن را در معرض تهمت قرار مى‏دهد ملامت نکند کسى را که به وى گمان بد برده است. 

سوءظن در مواقعى بدون اراده و اختیار پدید مى‏آید و آدمى در ضمیر خود نسبت به شخص یا اشخاص بدگمان مى‏شود و این امر غیراختیارى، مشمول قلم تکلیف نیست و مجازات ندارد. اما اگر در مقام تجسس و تحقیق برآید و بخواهد به راز کسى که مورد سوءظن قرار گرفته پى ببرد به عمل اختیارى ناروا دست زده و استحقاق موآخذه و کیفر دارد و این اولین مرحله‏ى تظنى است و اعمال گمان بدى است که در کلام امام سجاد (ع) آمده و آن را از القائات شیطانى خوانده است. اولیاى گرامى اسلام براى آنکه پیروان خود را در زمینه‏ى بدگمانى، از گناه محافظت نمایند تاکید نموده‏اند که در مورد سوءظن تحقیق و تجسس ننمایید. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: ثلاث فى المومن لا یستحسن و له منهن مخرج: فمخرجه من سوءالظن الا یحققه. 

رسول اکرم (ص) فرموده: سه امر است که براى مومن پسندیده و ممدوح نیست و براى نجات از آنها راه خروج دارد و راه بیرون رفتن از بدگمانى این است که تحقیق و تفحص ننماید. 

براى جلوگیرى از «تظنن» و اعمال بدگمانى نسبت به مردم، فکر کردن در قدرت لا یزال الهى است. کسى که به دیگرى گمان بد برده و مى‏خواهد از راه تجسس و تحقیق، گمان بد خود را اثبات کند و آبروى شخص مورد سوءظن را در جامعه از بین ببرد اگر در قدرت خداوند 

فکر کند و متوجه شود که خالق توانا مى‏تواند تمام پرده‏هاى او را بدرد، اسرارش را فاش کند و در دنیا و آخرت مفتضحش نماید از تصمیم خود منصرف مى‏شود و از پرده‏درى شخص مورد سوءظن خوددارى مى‏نماید. 

عن ابى عبدالله علیه‏السلام قال: من علم ان الله یراه و یسمع ما یقول و یعلم ما یعمله من خیر او شر فیحجزه ذلک عن القبیح من الاعمال فذلک الذى خاف مقام ربه و نهى النفس عن الهوى. 

امام صادق (ع) فرموده: کسى که بداند خداوند او را مى‏بیند، گفته‏هایش را مى‏شنود، و از کارهاى خوب و بدى که انجام مى‏دهد آگاه است و این عقیده‏ى ایمانى مانع کارهاى بدش مى‏شود، او مصداق آیه‏ى شریفه‏ى قرآن است، از مقام خداوند خوف دارد و نفس خویش را از اعمال هوى و تمنیات ناروا بازمى‏دارد. 

آنچه مذکور افتاد، مدلول قسمت دوم کلام امام سجاد (ع) در موضوع سخنرانى امروز است. در واقع، امام درباره‏ى تظنى و فکر در قدرت آفریدگار به پیشگاه خدا عرض مى‏کند: 

اللهم اجعل ما یلقى الشیطان فى روعى من التظنى تفکرا فى قدرتک. 

بار الها! آنچه را که شیطان از تظنى و اعمال بدگمانى نسبت به مردم، در دل من القا مى‏کند بر من منت بگذار و تفکر در قدرتت را جایگزین آن فرما. 

سومین امرى که در این قطعه از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» آمده و امام سجاد (ع) آن را از القائات شیطانى خوانده «حسد» است. حسد از جمله‏ى خلقیات بسیار مذموم و ناپسند 

است و اولیاى دین، مسلمانان را اکیدا از آن برحذر داشته‏اند. در بعضى از روایات خاطرنشان گردیده که حسد مى‏تواند ایمان شخص مومن را که سرمایه‏ى سعادت دنیوى و اخروى اوست نابود نماید. 

عن ابى‏جعفر علیه‏السلام قال: ان الحسد لیاکل الایمان کما تاکل النار الحطب. 

امام باقر (ع) فرموده: بى‏گمان، حسد ایمان را مى‏خورد همانطور که آتش هیزم را. 

حسد عبارت از این است که انسانى نسبت به انسان دیگر بدخواه باشد از این جهت که خداوند به وى نعمتى عطا فرموده و او از عطیه‏ى الهى رنج مى‏برد و در دل تمنا دارد موجباتى فراهم آید تا نعمت از صاحب نعمت سلب گردد و آنقدر به تمناى خویش علاقمند است که از میان رفتن نعمت صاحب نعمت را براى خویشتن نعمت مى‏داند. 

عن على علیه‏السلام قال: الحاسد یرى ان زوال النعمه عمن یحسده نعمه علیه. 

على (ع) فرموده: حسود از نعمتى که محسود در اختیار دارد آنقدر ناراحت است که زوال نعمت او را براى خود نعمتى به حساب مى‏آورد. 

حسود در واقع دشمن نعمت است نه دشمن صاحب نعمت. او از خداوند و تقسیم عطیه‏اش ناراضى و خشمگین است، نه از شخص محسود منهاى نعمت. بدون تردید این طرز تفکر جسورانه اسائه‏ى ادب و بى‏احترامى به مقام شامخ آفریدگار حکیم است. 

عن زکریا علیه‏السلام قال: قال الله تعالى: و الحاسد عدو لنعمتى 

متسخط لقضائى غیر راض لقسمتى التى قسمت بین عبادى. 

از حضرت زکریا (ع) است که خداوند فرموده: حسود به نعمت من دشمن است، از قضاى من خشمگین است، و از تقسیمى که من بین بندگانم نموده‏ام ناراضى است. 

حسود بر اثر افکار نامتعادل خود، نظام حکیمانه‏ى جهان را با بدبینى مى‏نگرد، از نعمتى که صاحب نعمت در اختیار دارد رنج مى‏برد و همواره دردمند و معذب است. جالب آنکه حسود با نارضایى درونى خویش نمى‏تواند نعمت صاحب نعمت را از میان ببرد ولى مى‏تواند با سخنان بیجا و حرکات ناموزون خود که در پاره‏اى از مواقع به طور ناآگاه مرتکب مى‏شود و منشاء آن حسد درونى اوست، خویشتن را رسوا و مفتضح نماید. 

عن ابى عبدالله علیه‏السلام قال: لما هبط نوح من السفینه اتاه ابلیس فقال: ما فى الارض رجل اعظم منه على منک. دعوت الله على هولاء الفساق فارحتنى منهم الا اعلمک خصلتین؟ ایاک و الحسد فهو الذى فعل بى و ایاک و الحرص فهو الذى فعل بآدم. 

امام صادق (ع) فرمود: وقتى نوح از کشتى پیاده شد شیطان نزد او آمد و گفت: در زمین مردى عظیمتر از تو نزد من نیست. درباره‏ى این گناهکاران نفرین کردى و مرا از آنان راحت نمودى. آیا دو خصلت را به تو نیاموزم؟ بپرهیز از حسد که آن خلق بد، مرا به این روز انداخت، و بپرهیز از حرص که با آدم آنچنان عمل نمود. 

امام زین‏العابدین (ع) در سومین قسمت این قطعه از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» موضوع بحث سخنرانى امروز از حسد نام برده و آن را از القائات شیطانى خوانده است. براى آنکه از عوارض 

زیانبار و خطرات ناشى از آن مصون بماند از پیشگاه خداوند مى‏خواهد آن حسد را به گونه‏اى قرار ده که در راه برانداختن دشمن خودت به کار برده شود، در واقع مى‏توان عبارت امام سجاد را در قسمت آخر دعا به این صورت ذکر کرد: 

اللهم اجعل ما یلقى الشیطان فى روعى من الحسد تدبیرا على عدوک. 

بار الها! تدبیر و مآل‏اندیشى به زیان دشمن خودت را جایگزین حسدى قرار ده که شیطان در ضمیرم القا نموده است. 

نتیجه آنکه شخص باایمان موظف است دل را از حسد پاک نگاه دارد، بدخواه مردم نباشد، و خویشتن را به این خلق ناپسند آلوده ننماید. اگر به فرض چنین حالتى در کسى پدید آمد و دلش به اندیشه‏ى زوال نعمت صاحب نعمت گرایش یافت آن تمنا را متوجه دشمنان خداوند نماید، تدبیرى بیندیشد، نقشه‏اى طرح کند تا در عرصه‏ى جنگ یا در محیط عادى از ابوجهل‏صفتان و دشمنان پابرجاى دین خدا، که بدبختانه در هر عصر و زمان بوده و هستند سلب نعمت شود و آنان نتوانند به آیین الهى آسیب برسانند و سد راه حق و حقیقت شوند، و چون این تمنا منزه از پلیدى و بدخواهى است به حساب اخلاق مذموم نمى‏آید بلکه شایسته‏ى پاداش الهى است زیرا هدفش اعلاى حق است، اگر نتوانست تمناى درونى خود را در زوال نعمت متوجه دشمنان خدا نماید و همچنان در اندیشه‏ى بدخواهى برادران خود بود باید بداند که در پرتگاه سقوط قرار گرفته و لازم است همواره متوجه باشد که بدخواهیش از حد اندیشه تجاوز نکند و کوچکترین رنگ عمل به خود نگیرد زیرا حسد تا وقتى که در ضمیر حسود زندانى است، مجازات ندارد اما اگر به فکر افتاد که براى سلب نعمت از محسود 

اقدام عملى نماید، مورد تعدى و تجاوزش قرار دهد، و به مال و جان وى آسیب برساند، باید بداند هر قدمى که در این مسیر برمى‏دارد راه تباهى و فساد را مى‏پیماید و این مطلب ضمن روایات بسیارى از رسول اکرم (ص) و ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام آمده است: 

قالوا یا رسول‏الله! لا یسلم احد منا من الطیره و الحسد و الظن فما نصنع؟ قال: اذا تطیرت فامض و اذا حسدت فلا تبغ و اذا ظننت فلا تتحقق. 

عرض کردند یا رسول‏الله! هیچ یک از ما از فال بد و حسد و گمان بد سالم نیستیم، چه کنیم که از عوارض بد آنها مصون بمانیم؟ فرمود: وقتى مورد فال بد قرار گرفتى به راه خودت ادامه بده، وقتى حسد بردى به تعدى و ستم دست مزن، و وقتى گمان بد بردى تحقیق و تجسس منما.