شرح دعای مکارم الاخلاق( 101)

بسم الله الرحمن الرحیم 

اللهم اجعل ما یلقى الشیطان فى روعى من التمنى و التظنى و الحسد ذکرا لعظمتک و تفکرا فى قدرتک و تدبیرا على عدوک. 

 بار الها! آنچه از تمنیات و بدگمانى و حسد که شیطان در قلب من القا مى‏کند تو با عنایت خود دگرگون نما و یاد عظمتت را، تفکر در قدرتت را، و مآل‏اندیشى به زیان دشمنت را جایگزین آنها قرار ده. 

به خواست خداوند بزرگ این قطعه از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» موضوع بحث و سخنرانى امروز است. 

الروع بالضم فالسکون العقل و القلب، «روع» به ضم حرف اول و سکون حرف دوم به معناى عقل و قلب است. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: ان الروح الامین نفث فى روعى انه لا تموت نفس حتى تستکمل رزقها.  رسول اکرم (ص) فرمود: روح‏الامین در قلب من دمید و در ضمیرم القا نمود که تا کسى از رزق خود به طور کامل برخوردار نگردد نمى‏میرد. 

خداوند انسان را به گونه‏اى آفریده که تلقین‏پذیر است و القائات خوب یا بدى که در ضمیرش نفوذ مى‏کند مى‏تواند در کوتاه مدت یا دراز مدت در وى اثر بگذارد و آگاهانه یا ناآگاه او را به همان مسیر سوق دهد. تلقین‏پذیرى از جمله عطایاى الهى است که به مشیت حکیمانه‏ى او در ضمیر بشر مستقر گردیده است. این عطیه‏ى گرانقدر از سرمایه‏هاى تعالى و تکامل انسانهاست به شرط آنکه در مسیر صحیح قرار گیرد و مطالبى عاقلانه و عالمانه در آن راه یابد. 

عن على علیه‏السلام قال: حق على العاقل ان یضیف على رایه راى العقلاء و یضم الى علمه علوم العلماء.  على (ع) فرموده: شایسته است که انسان عاقل راى عقلا را ضمیمه‏ى راى خود نماید و علم علما را بر علم خویش بیفزاید. 

اولیاى گرامى اسلام براى آنکه پیروان خود را از خطر القائات باطل تا جایى که ممکن است مصون و محفوظ دارند، در پاره‏اى از معاشرتهاى اجتماعى که مى‏تواند زمینه‏ساز تلقینهاى نادرست گردد تعالیمى را به آنان آموخته و اکیدا رعایت آنها را توصیه نموده‏اند و در اینجا دو مورد به اختصار ذکر مى‏شود، از جمله مواردى که مى‏تواند منشاء تلقینهاى بد شود و اخلاق و اعمال آدمى را به فساد بکشاند، رفاقت با افراد ناصالح و گناهکار است. روایات در این باره زیاد رسیده، از آن جمله این حدیث شریف است:  عن على علیه‏السلام قال: لا تصحب الشریر فان طبعک یسرق من طبعه شرا و انت لا تعلم.  على (ع) فرموده: از مصاحبت و رفاقت با کسى که به شر و فساد آلوده است بپرهیز که طبیعت تو، به گونه‏اى ناآگاه بدى و ناپاکى را  از طبع منحرف او مى‏دزدد و تو از آن بى‏خبرى. 

یکى دیگر از مواردى که مى‏تواند منشاء تلقینهاى باطل شود، مشورت و تبادل فکر با افرادى است که فاقد صلاحیت‏اند. در این باره نیز روایات زیادى آمده که در اینجا به ذکر یک حدیث اکتفا مى‏شود. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: یا على! لا تشاور جبانا فانه یضیق علیک المخرج و لا تشاور البخیل فانه یقصر بک عن غایتک و لا تشاور حریصا فانه یزین لک شرها. 

رسول اکرم (ص) به على (ع) فرمود: با ترسو مشورت مکن که او راه رهایى از مشکل را بر تو تنگ مى‏کند. با بخیل مشورت مکن که او با تلقین قصور مانع کمال نهاییت مى‏گردد. با حریص مشورت مکن که او براى آنکه خلق ناپسند حرص را در تو القا نماید آن را در نظرت زیبا جلوه مى‏دهد. 

امام سجاد (ع) در آغاز دعاى موضوع سخنرانى امروز، از القاى شیطان نام برده است. با توجه به اینکه قلب بشر مى‏تواند کانون تلقینهاى خوب یا بد باشد، به موقع است که در این بحث از کلام امام استفاده شود، تلقینهاى بد را القاى شیطانى بخوانیم و تلقینهاى خوب را القاى رحمانى، هر تلقینى که مرضى ذات اقدس الهى و مایه‏ى تعالى و تکامل انسان باشد، القاى رحمانى است و هر تلقینى که مرضى خداوند نباشد و زمینه‏ى انحطاط و سقوط آدمى را فراهم آورد، القاى شیطانى است. در کلام امام (ع) سه القاى شیطانى ذکر شده است و سه القاى رحمانى: اول القاى شیطانى، تمنیات دروغ و غیرواقعى است، دوم اعمال بدگمانى و سوءظن به مردم است، سوم حسادت و رشک بردن به این و  آن. اول القاى رحمانى یاد عظمت و بزرگى حضرت بارى‏تعالى است، دوم تفکر در قدرت لایزال آفریدگار جهان است، و سوم تدبیر و نقشه‏ى برانداختن دشمنان خداوند است، و به فضل بارى‏تعالى در این سخنرانى راجع به هر یک از آنها به اختصار توضیح داده مى‏شود. 

التمنى تشهى وصول لامر مرغوب فیه و حدیث النفس بما یکون و بما لا یکون.  تمنى عبارت از نیل به تحقق یافتن چیزى است که مورد علاقه و رغبت است و همچنین چیزهایى که با خود مى‏اندیشیم و در صفحه‏ى خاطر ترسیم مى‏کنیم، خواه شدنى باشد یا ناشدنى. 

آرزو از جمله عطایاى پرارزش بارى‏تعالى است که به انسانها ارزانى داشته و آنان را از این نعمت بزرگ برخوردار فرموده است. آرزو مایه‏ى عمران و آبادى دنیا و منشاء تحرک و فعالیت است، آرزوى نیل به کمال، محصلین را به حوزه‏هاى علمى و دانشگاهها مى‏کشاند، آرزوى منفعت و سودیابى است که بازرگانان را به تجارت و کشاورزان را به زراعت وادار مى‏کند. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: الامل رحمه لامتى و لو لا الامل ما رزقت والده ولدها و لا غرس غارس شجرا.  رسول اکرم (ص) فرموده: آرزو براى ملت من رحمت است و اگر آرزو نمى‏بود هیچ مادرى فرزند خود را شیر نمى‏داد و هیچ باغدارى درختى را غرس نمى‏نمود. 

آرزویى را که پیشواى بزرگ اسلام براى امت خود رحمت خوانده، آرزوهاى صحیح و عاقلانه است، آرزوهایى است که رنگ واقع‏بینى دارد و منشاء سعادت مادى و معنوى انسانهاست، ولى تمنیات باطل و آمال موهوم که مایه‏ى تضییع عمر و سد راه تعالى و تکامل است نه تنها رحمت خداوند نیست بلکه به فرموده‏ى امام سجاد (ع) از القائات شیطانى است. بدبختانه بعضى از افراد نوجوان و جوان و میانسال گرفتار این تمنیات دروغ و ناشدنى هستند و عمر عزیز را در آن موهومات مى‏گذرانند، گاهى جوان محصل، کتاب درس را که باید مطالعه کند کنار گذارده و تمناى عالیترین مقامها را در سر مى‏پرورد، خود را بر کرسى وکالت، در مقام وزارت، و حتى ریاست جمهور مستقر ساخته و مشغول امر و نهى است، گاهى با چشم و ابرو به اطرافیان دستور مى‏دهد و گاهى با حرکت سر و دست براى عموم، فرمان صادر مى‏کند، او نه از پى علم و صنعت مى‏رود، نه از پى کسب و تجارت و نه در راه دامدارى و کشاورزى قدم برمى‏دارد، خود را به تمنیات واهى دلخوش نموده، عمر عزیزش به سرعت تباه مى‏شود و ناچار باید زندگى را به بدبختى و سیه‏روزى بگذراند. بعضى از افرادند که در امور دینى و شئون معنوى گرفتار تمنیات دروغ و اندیشه‏هاى واهى هستند و خویشتن را در مقامى بلندپایه و رفیع مى‏پندارند. قرآن شریف ضمن بعضى از آیات آنان را معرفى فرموده است: 

و قالوا لن یدخل الجنه الا من کان هودا او نصارى تلک امانیهم قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین. 

یهودیها گفتند: داخل بهشت نمى‏شود مگر کسى که یهودى باشد، نصارى گفتند: داخل بهشت نمى‏شود مگر کسى که نصرانى باشد. این تمناى باطل و آرزوى دروغ آنان است. پیمبر گرامى! به اینان بگو: اگر راست مى‏گویید براى ادعاى خود اقامه‏ى برهان نمایید. 

قال امیرالمومنین علیه‏السلام و قد قال غیرهم. قالت الدهریه: الاشیاء لا بدء لها و هى دائمه، من خالفنا فى هذا فهو ضال مخطى‏ء مضل. و قالت الثنویه: النور و الظلمه هما المدبران، من خالفنا فى هذا فقد ضل. و قال مشرکوا العرب: ان اوثاننا آلهه، من خالفنا فى هذا ضل. فقال الله تعالى: تلک امانیهم التى یتمنونها، قل لهم: هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین. 

على (ع) فرموده: نه تنها یهود و نصارى چنین تمنایى در دل داشتند بلکه دگران نیز در این اندیشه‏اند. دهریون مى‏گویند: عالم، قدیم است و اول نداشته و هر کس در این سخن مخالف ما باشد گمراه و خطاکار است. ثنویون مى‏گویند: مدبر عالم، نور و ظلمت است و هر که مخالف گفته ما باشد گمراه است. مشرکین عرب مى‏گویند: بتهاى ما معبودهاى واقعى ما هستند و هر کس جز این بگوید، گمراه است. خداوند فرمود: این تمنیات درونى خود آنهاست، پیمبر! به آنان بگو: اگر راست مى‏گویید اقامه‏ى دلیل نمایید. 

این تمنیات غیر واقعى و آمال موهوم، بزرگترین وسیله‏ى گمراه‏سازى شیطان براى به دام افکندن اشخاص ناآگاه است. 

عن على علیه‏السلام قال: الامل سلطان الشیاطین على قلوب الغافلین.  على (ع) فرموده است: تمناى غیر واقعى و آرزوى باطل، سلطان شیطانها بر قلوب افراد غافل است. 

براى آنکه اشخاص بتوانند خویشتن را از دام تمنیات نفسانى و القائات شیطانى برهانند باید عظمت و بزرگى خداوند را به یاد آورند و به پناه القائات رحمانى بروند و این مدلول کلام امام سجاد (ع) در دعاى  موضوع سخنرانى امروز است. به منظور توضیح مطلب مى‏توانیم اولین القاى رحمانى را که ذکر عظمت حضرت بارى‏تعالى است جوابگوى اولین القاى شیطانى قرار دهیم، در این صورت کلام امام (ع) چنین خواهد شد: 

اللهم اجعل ما یلقى الشیطان فى روعى من التمنى ذکرا لعظمتک، بار الها! آنچه را که شیطان از تمنیات باطل در ضمیر من القا مى‏نماید تو با لطف خود آن را به ذکر عظمت و یاد بزرگى خودت متحول فرما. 

در منابع دینى گاهى ذکر خداوند آمده است و گاهى ذکر عظمت او، و در مورد ذکر خداوند گاهى ذکر زبان آمده است و گاهى ذکر دل، ذکر زبان عبادت است و گوینده‏ى ذکر از اجر بارى‏تعالى برخوردار مى‏گردد، اما ذکر گرانقدر و پرارزش، ذکر دل است، چه آنکه دل مجرى احکام الهى است و انسانى که همواره در یاد خداوند است، اوامر او را اجرا مى‏کند و از منهیاتش اجتناب مى‏نماید. 

عن ابى عبدالله علیه‏السلام قال: من اشد ما فرض الله خلقه ذکر الله کثیرا ثم قال لا اعنى «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر» و ان کان منه و لکن ذکر الله عند ما احل و حرم فان کان طاعه عمل بها و ان کان معصیه ترکها. 

امام صادق (ع) فرمود: از سخت‏ترین واجبات خداوند به عهده‏ى مردم این است که بسیار در یاد خدا باشند، سپس فرمود: مراد از ذکر خدا «سبحان الله و الحمد لله و...» نیست. اگر چه «سبحان الله و...» از اذکار است، مقصودم ذکر خداوند در موارد حلال و حرام الهى است، اگر طاعت است عمل کند و اگر معصیت است اجتناب نماید. 

به شرحى که توضیح داده شد، القائات شیطانى در زمینه‏ى تمنیات اگر مربوط به امور دنیوى باشد اغلب آرزوهاى ناشدنى است، فکر مى‏کند که عالیترین مقام مملکت را به دست آورده، به رفیعترین کرسى قدرت تکیه زده، امر و نهیش در سراسر کشور نافذ است و مردم بى چون و چرا دستوراتش را اطاعت مى‏نمایند. گاهى تمناى موهومش گردآورى ثروت بى حد و اموال منقول و غیر منقول است، با خود مى‏اندیشد ثروتى بى حساب جمع کرده، عمارتهایى بسیار مجلل بنا نموده، و باغهایى وسیع و باصفا تاسیس کرده، ماشینهاى گوناگون آخرین سیستم در اختیار دارد، و هر روز یکى از آنها را سوار مى‏شود، خدمتگزاران و رانندگان گرداگردش ایستاده و همه مهیاى اطاعت اوامرش هستند. بر اثر این ثروت بى‏شمار، هیئت حاکمه و عموم مردم در مقابلش سر تعظیم فرود مى‏آورند. اگر تمناى درونیش مربوط به شئون معنوى و امور اخروى باشد، بدون تردید خود را از اولیاى بزرگ الهى به حساب مى‏آورد، خویشتن را عنصرى شرافتمند و بهشتى مى‏پندارد، به خود حق مى‏دهد که در قیامت از میلیونها مردم شفاعت نماید، و با این توهمات غیر واقعى دلخوش و شادمان است. این تمنیات باطل او را از واقع‏نگرى بازمى‏دارد، سرگرم اوهام و تخیلاتش مى‏نماید، و بینش معنوى را از وى سلب مى‏کند. 

عن على علیه‏السلام قال: الامانى تعمى عیون البصائر.  على (ع) فرموده: تمنیات و آرزوهاى درازناشدنى، چشم دل را نابینا مى‏نماید.  کسى که اسیر دام تمنیات نفسانى و القائات شیطانى گردیده و از نظر دنیوى یا اخروى به مسیر باطل گراییده است، براى اینکه  از آن بند رهایى یابد و مسیر باطل را ترک گوید باید از ذات اقدس الهى یاد نماید، به قدر فهم خود در عظمت عوالمى که آفریدگار توانا خلق کرده فکر کند تا به حقارت و ناچیزى خود پى ببرد و خویشتن را از بندهاى تخیلات و تمنیات باطل آزاد سازد. در دنیاى پیشرفته‏ى امروز به هر نسبت که سطح دانش بشر گسترش مى‏یابد و به اسرار خلقت بیشتر واقف مى‏شود، به همان نسبت عظمت جهان آفرینش، مشهودتر مى‏گردد و خضوع انسانهاى عالم در مقابل آفریدگار توانا افزایش مى‏یابد. اولیاى گرامى اسلام پیروان خود را از تفکر در ذات اقدس الهى برحذر داشته‏اند زیرا چنین تفکرى از ناحیه‏ى مخلوق ناتوان، نسبت به خالق توانا به جایى نمى‏رسد و نتیجه‏بخش نیست. اما توصیه نموده‏اند که در عظمت آفرینش و خلقت خداوند فکر کنند.  عن ابى‏جعفر علیه‏السلام قال: ایاکم و التفکر فى الله و لکن اذا اردتم ان تنظروا الى عظمته فانظروا الى عظیم خلقه.  امام باقر (ع) فرمود: بپرهیزید از تفکر در ذات مقدس خداوند ولى اگر اراده کردید که عظمت او را بنگرید با دقت به عظمت خلقت او نظر افکنید.  کسى که در باطن اسیر القائات شیطانى و تمنیات نفسانى خود گردیده و تصور مى‏کند که در قیامت انسانى است بهشتى و در صف اولیاى الهى قرار دارد براى نجات خود از این پندار غیرواقعى باید در آیه‏ى شریفه‏ى «مالک یوم الدین» و دیگر آیاتى که معرف حاکمیت و مبین عظمت ذات اقدس الهى در عرصه‏ى قیامت است دقت کند و بدین وسیله خود را از آن قید و بندهاى موهوم آزاد سازد. خلاصه به مدلول کلام امام سجاد (ع) راه نجات از القائات شیطانى و تمنیات  باطل، خواه دنیوى باشد یا اخروى، استمداد از عظمت خداوند است، و باید اندیشه و افکارمان را به بزرگى ذات اقدس او معطوف داریم. 

دومین القاى شیطانى که در این قسمت از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق» آمده، «تظنى» است. امام (ع) از پیشگاه بارى‏تعالى درخواست مى‏کند که تفکر در قدرت لایزال خود را در ضمیر ما جایگزین «تظنى» فرماید و بدین وسیله از القائات شیطانى مصون و محفوظمان دارد. «تظنى» در لغت به معناى اعمال نمودن گمان است. براى آنکه معناى «اعمال ظن» روشن شود، لازم است قبلا به اختصار درباره‏ى اصل «ظن» و خصوصیات آن و همچنین چند جمله‏اى درباره‏ى وظایفى که اولیاى اسلام در امر حسن ظن و سوءظن براى پیروان خود بیان نموده‏اند توضیح داده شود. مردم درباره‏ى حسن ظن یا سوءظن با یکدیگر متفاوت‏اند، بعضى بدون محاسبه و سنجش، گفتار و رفتار دیگران را با سوءنظر مى‏نگرند. این گروه از جهت اخلاقى بیمارند و ارزشى ندارند، باید خویشتن را درمان کنند و از این حالت ناپسند رهایى یابند. بعضى از مردم، افراد شایسته و صالح‏اند، اگر در موردى بدگمان شوند بر اثر مشاهده‏ى قراین و امارات عقلانى است، البته گمان بد این قبیل افراد در شرع مقدس، شایان ملاحظه تلقى شده و نباید موجبات بدگمانى آنان را فراهم آورد. 

فى الحدیث: اتقوا ظنون المومنین فان الله جعل الحق على السنتهم.  در حدیث آمده: از گمان مومنین اجتناب نمایید که خداوند، حق را در زبان آنان قرار داده است. 

اولین وظیفه‏ى یک فرد مسلمان نسبت به برادر دینیش این است که عمل و گفته‏ى او را به بهترین وجه صحیح و ممکن حمل نماید و گفتار و رفتارش را از دیدگاه پاکى و درستى بنگرد. 

قال امیرالمومنین علیه‏السلام: ضع امر اخیک على احسنه حتى یاتیک ما یغلبک منه و لا تظنن بکلمه خرجت من اخیک سوءا و انت تجد لها فى الخیر محملا. 

امیرالمومنین (ع) فرموده: کار برادر دینیت را به بهترین وجه ممکن قرار ده مگر آنکه وضع به گونه‏اى شود که حمل به صحت ناممکن گردد. همچنین به سخنى که برادرت گفته گمان بد مبر با آنکه مى‏توانى براى آن کلام محمل خوب و شایسته‏اى بیابى.  وظیفه‏ى دیگرى که پیشوایان دین به مومنین تذکر داده‏اند این است که براى مصون ماندن از گمان بد مردم، باید مراقبت کنند که با افراد ناصالح و بدنام رفیق نشوند و با آنان رفت و آمد ننمایند، چه آنکه همنشین انسان در جامعه، معرف هویت و شخصیت اوست، و همچنین توصیه نموده‏اند که خویشتن را در معرض تهمت قرار ندهید و در جایى که بدنام خواهید شد نروید که نه تنها همنشین بد مایه‏ى بدنامى است بلکه محیط فاسد نیز سوءظن و بدگمانى به بار مى‏آورد. حضرت عبدالعظیم الحسنى از امام جواد (ع) حدیث نموده که على (ع) فرمود: مجالسه الاشرار تورث سوءالظن بالاخیار. 

همنشینى با اشرار و بدان، موجب بدگمانى اخیار و خوبان مى‏گردد.