شرح دعای مکارم الاخلاق(87 )

بسم الله الرحمن الرحیم 

اللهم صل على محمد و آله، و اجعل اوسع رزقک على اذا کبرت، و اقوى قوتک فى اذا نصبت. 

 امام سجاد علیه‏السلام در این قسمت از دعاى شریف «مکارم‏الاخلاق»، پس از درود بر حضرت محمد و آلش، دو درخواست از خداوند مى‏نماید. در خواسته‏ى اول عرض مى‏کند: بار الها! وسیعترین رزق خود را براى من در کبر سنم قرار ده. در خواسته‏ى دوم عرض مى‏کند بار الها! قویترین نیرو و قوت اعطایى تو به من در ایام فرسودگى و تعبم باشد. به حول و قوه‏ى الهى موضوع سخنرانى امروز شرح و توضیح این دو خواسته‏ى حضرت زین‏العابدین (ع) از پیشگاه حضرت بارى‏تعالى است. 

ایام پیرى براى کسانى که عمرشان به درازا مى‏کشد دوران ضعف و ناتوانى است. خداوند در قرآن شریف به این امر طبیعى اشاره فرموده و پاره‏اى از عوارض دردناک و رنج‏آور آن را ذکر نموده است. 

الله الذى خلقکم من ضعف ثم جعل من بعد ضعف قوه، ثم جعل من بعد قوه ضعفا و شیبه. 

خداوند، آفریدگار حکیمى است که شما را از ضعف و ناتوانى آفریده، پس از ضعف، براى شما قوت و نیرو قرار داده، و پس از قوت براى شما ضعف و پیرى را مقرر فرموده است. 

ممکن است مراد از ضعف که در ابتداى آیه ذکر شده ناظر به موجود زنده‏ى ضعیفى باشد که در نطفه جاى دارد و به قدرى کوچک و ناچیز است که جز با چشم مسلح دیده نمى‏شود، و ممکن است مقصود، ضعف و ناتوانى دوران شیرخوارگى و ایام طفولیت باشد. پس از گذشت ایام ضعف، دوران جوانى و قوت فرامى‏رسد، و سپس ضعف و ناتوانى پیرى آغاز مى‏گردد. 

در آیه‏ى دیگر فرموده است:  و الله خلقکم ثم یتوفاکم و منکم من یرد الى ارذل العمر لکیلا یعلم بعد علم شیئا. 

آفریدگار جهان شما را خلق نموده سپس روحتان را قبض مى‏کند و به حیاتتان خاتمه مى‏دهد. اما بعضى به پیرى شدید و انحطاط عمر مى‏رسند و کار اینان به آنجا منتهى مى‏گردد که بر اثر کبر سن معلومات و اطلاعاتشان محو مى‏شود و دانسته‏ها را از یاد مى‏برند، دیده شده که بعضى از این قبیل معمرین، اسم دوستان صمیمى و حتى نام فرزندان خود را فراموش نموده‏اند. 

در آیه‏ى دیگر، خداوند فرموده:  و من نعمره ننکسه فى الخلق. 

کسى را که ما به وى عمر دراز مى‏دهیم تمام ساختمان درونى و برونى و کلیه‏ى قواى مادى و معنوى او را واژگون مى‏سازیم و به راه سقوط و انحطاطش سوق مى‏دهیم. 

با فرارسیدن دوران پیرى تحولات و دگرگونیهایى در ساختمان بدن افراد کهنسال بروز مى‏کند، جسم دچار ضعف و سستى مى‏شود، نیروى کار و کوشش تدریجا از دست مى‏رود و بر اثر بازماندن از فعالیتهاى اجتماعى، اداره‏ى امور زندگى با اختلالاتى مواجه مى‏گردد و نارسایى‏هایى پدید مى‏آید. به موازات تحولات جسمى کهنسالان، دگرگونیهایى در اخلاق و اندیشه‏ى آنان نیز بروز مى‏کند، تمنیات درونى، خواهشهاى نفسانى، و خلاصه طرز تفکرشان بیش و کم عوض مى‏شود، و هواهاى تازه‏اى در سر مى‏پرورند. تحولات جسم خطر مستقیمى براى ایمان و معنویت آنان ندارد ولى دگرگونیهاى اندیشه و افکار و تمنیات نویى که در ضمیرشان شکوفا مى‏گردد ممکن است اثر بدى روى اخلاق و معنویات آنان بگذارد و سرانجام موجب بد مردن و سوءعاقبتشان گردد. پیش از آنکه درباره‏ى ضعف جسم و تنگى معاش سالخوردگان توضیحى داده شود، به موقع است بعضى از روایاتى که ناظر به تحولات روحى و اخلاقى کهنسالان است معروض افتد تا شنوندگان هر چه بیشتر از خطرات معنوى ایام کهنسالى آگاهى یابند و آنان که هم‏اکنون در سنین پیرى هستند متوجه خود باشند و از خداوند یارى بخواهند تا آنان را از خطرات روحى و سقوط معنوى محافظت بفرماید. 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: الشیخ شاب على حب انیس و طول حیاه و کثره مال. 

رسول اکرم (ص) فرموده: پیران در سه چیز جوان‏اند و علاقمند: به انیس و همصحبت، به درازى عمر، و به داشتن مال. 

علاقه به انیس و همصحبت از این جهت است که بر اثر پیرى و ناتوانى جامعه را ترک گفته و تنها مانده است، فرزندان و بستگان  جوانش سرگرم فعالیت‏اند و از پى کارهاى روزانه‏ى خود مى‏روند و مجال همنشینى و مصاحبت او را ندارند، علاقه دارد انیسى بیابد که اغلب با او باشد، از مصاحبتش دلخوش گردد، با او سخن بگوید، و بقیه‏ى عمر را با شادى بگذراند. اما تمناى طول عمر و مالدارى نشانه‏ى آرزوى دراز و حب ثروت است و این دو تمنا از طرفى مى‏تواند او را از یاد مرگ و تهیه‏ى زاد براى سفر آخرت غافل نماید و از طرف دیگر ممکن است این دو تمناى روحى انگیزه‏ى گناه شود، او را به اعمال ناروا و غیر مشروع وادار سازد و موجب شود از صراط مستقیم منحرف گردد و درستکارى را ترک گوید. 

و عنه صلى الله علیه و آله قال: یشیب ابن آدم و تشب فیه خصلتان: الحرص و طول الامل. 

و نیز فرموده است: فرزند آدم پیر مى‏شود و دو صفت در وى جوان مى‏گردد: اول حرص است و آن دیگر آرزوى دراز. 

حرص موجب مى‏شود که افراد مسن نیروى مختصرى را که در تن دارند به جاى آنکه در راه معنویات و تعالى نفس به کار گیرند و خود را براى سفر آخرت بسازند در راه به دست آوردن مال و گردآورى ثروت مصروف دارند و از امور معنوى که مایه‏ى صلاح و رستگارى است غافل شوند. اما آرزوى درازمایه‏ى دلبستگى به دنیا و از یاد بردن آخرت است و براى افراد مسن که ایام آخر عمر را مى‏گذرانند و در آستانه‏ى مرگ قرار دارند بزرگترین بدبختى و مصیبت است. 

عن على علیه‏السلام قال: ایها الناس! ان اخوف ما اخاف علیکم اثنان: اتباع الهوى و طول الامل. فاما اتباع الهوى فیصد عن الحق و اما طول الامل فینسى الاخره. 

على (ع) فرموده است: اى مردم! بزرگترین ترس من درباره‏ى شما 

براى دو چیز است: یکى پیروى از هواى نفس و آن دیگر آرزوى دراز، پیروى از هواى بازدارنده از حق است و آرزوى دراز، آخرت را از یاد شما مى‏برد. 

و عنه علیه‏السلام قال: کفى بالشیب نذیرا.  و نیز فرموده است: فرارسیدن پیرى براى هشدار دادن افراد غافل و ناآگاه کافى است. 

سفید گشتن مو ترجمان این سخن است  که سر برآر ز خواب گران سپیده دمید 

عن ابى عبدالله علیه‏السلام قال: یا صاحب الشعر الابیض و القلب الاسود! امامک النار و خلفک ملک الموت، فماذا ترید ان تعمل؟ کنت صبیا و کنت جاهلا و کنت شابا و کنت فاسقا و کنت شیخا و کنت مرائیا فاین انت و این عملک؟  امام صادق (ع) فرموده: اى صاحب موى سفید و قلب سیاه! پیش رویت آتش است و پشت سرت ملک‏الموت، مى‏خواهى چه کنى؟ طفل بودى و نادان، جوان بودى و گناهکار، پیر شده‏اى و ریاکار، فکر کن در چه وضعى قرار دارى و اعمال خوبى که باید انجام داده باشى کجاست؟ 

یکى از عواملى که مى‏تواند اخلاق صاحبان خود را تعدیل کند و آنان را از حرص و آرزوى دراز بازدارد این است که جوانان و میانسالان شخصیت آنان را محترم شمرند، عزشان را محفوظ دارند، و هرگز مورد تحقیر و اهانتشان قرار ندهند. پیران وقتى در محیط خانواده احساس ذلت مى‏کنند و مى‏بینند دگران آنان را با چشم خوارى مى‏نگرند به فکر مى‏افتند که اگر بتوانند براى خود عزى کسب کنند و  به گونه‏اى حقارت خویش را جبران نمایند، راه آسانى که با مزاج ناتوانشان سازش دارد این است که به پناه حرص و آرزوى دراز بروند و از هر راه حلال و حرامى که ممکن است پولى گرد آورند و بدین وسیله احترام اعضاى خانواده را به خود جلب نمایند. براى آنکه سالخوردگان در پایان عمر از مسیر حق منحرف نشوند، خداى را فراموش نکنند، و از اوامر و نواهیش تخلف ننمایند، قرآن شریف و روایات اولیاى گرامى اسلام، تکریم و احترام آنان را به مسلمانان عموما و به خانواده‏هاى خودشان خصوصا توصیه و تاکید نموده‏اند و در اینجا براى مزید آگاهى شنوندگان محترم، بخصوص پسران و دختران جوان بعضى از روایات ذکر مى‏شود: 

عن النبى صلى الله علیه و آله قال: من اجلال الله تعالى اجلال ذى الشیبه المسلم. 

رسول اکرم (ص) فرموده است: از جمله‏ى تکریم و احترام به ذات اقدس الهى احترام نمودن به کهنسال مسلمان است.  و عنه صلى الله علیه و آله: من وقر ذا شیبه لشیبته آمنه الله عز و جل من فزع یوم القیامه.  و نیز فرموده است: کسى که پیرى را به علت پیریش احترام نماید خداوند او را از ترس و نگرانى روز قیامت ایمن مى‏دارد.  از آنچه مذکور افتاد تا اندازه‏اى عوارض روحى دوران پیرى و همچنین لزوم تکریم افراد سالخورده روشن شد. اینک درباره‏ى عوارض جسمانى سالخوردگان و ناتوانى آنان در فعالیتهاى اجتماعى براى تامین معاش به اختصار مطالبى به عرض مى‏رسد. خداوند در قرآن شریف  فرموده است:  و ما من دابه فى الارض الا على الله رزقها.  هیچ جنبنده‏اى در زمین نیست مگر آنکه رزقش به عهده‏ى خداوند است.  یعنى پروردگار توانا گردش کارگاه عظیم خلقت را در خشکى و دریا به گونه‏اى حکیمانه پایه‏گذارى نموده است که پیوسته غذاهاى مختلف تمام موجودات زنده با نظم مخصوصى در دامن طبیعت پرورش مى‏یابد، گیاهان از زمین و آب و آفتاب تغذیه مى‏کنند و رشد مى‏نمایند، دانه‏خواران و علفخواران از روییدنى‏ها ارتزاق مى‏نمایند و به حیات خود ادامه مى‏دهند. غذاى حشرات گوناگون در آغوش طبیعت مهیا مى‏گردد و نسل حشرات به طور طبیعى گسترش مى‏یابد و غذاى پرندگان حشره‏خوار آماده مى‏شود و حیاتشان برقرار مى‏گردد. عقابها و کرکسها و دیگر پرندگان گوشتخوار از شکار پرندگان کوچک ارتزاق مى‏نمایند، همچنین درندگان از شکار دیگر حیوانات، و خلاصه همانطورى که در قرآن شریف آمده، رزق همه‏ى جنبندگان زمین را خداوند از مجراى قوانین تکوینى خود تامین مى‏نماید. رزق انسانها نیز همانند دیگر موجودات زنده به عهده‏ى خداوند است. نکته‏ى قابل ملاحظه این است که هر موجود زنده‏اى براى دست یافتن به رزق خود نوعى فعالیت و حرکت دارد و از پى روزى مى‏رود و انسان نیز موظف است فعالیت نماید تا رزق خود را به دست آورد. ولى فعالیت انسان در طلب رزق با فعالیت جنبندگان زمین تفاوتهایى دارد، از آن جمله رزق روزى‏خواران همان است که در سفره‏ى طبیعت، خود به خود مهیا مى‏گردد و نیازى به فعالیت روزى‏خواران ندارد، چرندگان از گیاهانى که در زمین مى‏روید ارتزاق مى‏کنند و  خودشان نمى‏توانند زمین خشکى را سبز و خرم نمایند، زنبورهاى عسل از گلهایى که در طبیعت به وجود مى‏آید روزى مى‏خورند و خودشان قادر نیستند باغ و گل ایجاد نمایند. پرندگان و خزندگان و درندگان و تمام جنبندگان برى و بحرى رزقشان همان است که آفریدگار حکیم در طبیعت براى آنها آماده مى‏کند و خودشان نمى‏توانند چیزى بر آن بیفزایند، اما انسان آزاد و آگاه با مغز خلاقى که دارد مى‏تواند از منابع طبیعت حداکثر استفاده را بنماید، اراضى موات را احیا کند و آنها را به زمین کشاورزى و باغهاى میوه مبدل نماید و از محصولشان ارتزاق کند، مى‏تواند موسساتى را براى دامپرورى و مرغدارى تشکیل دهد، با مراقبتهاى علمى موجبات تکثیرشان را فراهم آورد و به عده‏ى زیادى از انسانها غذا برساند. تمام مردم موظف‏اند براى تامین معاش و به دست آوردن رزق حلال تلاش و کوشش نمایند و به سختى و مشقت آن تن در دهند. در روایت پیشواى اسلام خاطرنشان گردیده که این گروه محبوب حضرت بارى‏تعالى هستند.  عن النبى صلى الله علیه و آله: ان الله یحب ان یرى عبده تعبا فى طلب الحلال.  رسول اکرم (ص) فرموده است: خداوند دوست دارد بنده‏ى خود را ببیند که براى طلب رزق حلال در رنج و مشقت است. 

ضمنا اشخاص باایمان توجه داشته باشند که تلاشگران و افراد زحمتکش از نظر وسعت یا مضیقه‏ى رزق، با یکدیگر متفاوت‏اند و به صریح قرآن شریف این تفاوت مستند به مشیت حکیمانه‏ى ذات اقدس الهى است، اوست که به بعضى رزق وسیع مى‏دهد و بعضى را در تنگناى روزى مى‏گذارد.  ان ربک یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر انه کان بعباده خبیرا بصیرا.  خداى تو است که هر کس را بخواهد روزى وسیع مى‏دهد یا در مضیقه‏اش مى‏گذارد که او به مصلحت بندگان خود آگاهى و بصیرت دارد. 

عن ابى‏جعفر علیه‏السلام قال: قال رسول‏الله صلى الله علیه و آله قال الله عز و جل: ان من عبادى المومنین عبادا لا یصلح لهم امر دینهم الا بالغنى و السعه و الصحه فى البدن فابلوهم بالغنى و السعه و صحه البدن فیصلح علیهم امر دینهم و ان من عبادى المومنین لعبادا لا یصلح لهم امر دینهم الا بالفاقه و المسکنه و السقم فى ابدانهم فابلوهم بالفاقه و المسکنه و السقم فیصلح علیهم امر دینهم و انا اعلم بما یصلح علیه امر دین عبادى المومنین.  امام باقر از رسول اکرم سلام الله علیهما حدیث نموده که خداوند فرمود: بعضى از بندگان با ایمانم دینشان سالم نمى‏ماند مگر با غنى و توسعه‏ى زندگى و سلامت بدن. من آنان را بدین امور آزمایش مى‏کنم و دینشان سالم مى‏ماند. بعضى از بندگان باایمان‏اند که دینشان مصون نمى‏ماند مگر با تهیدستى و نادارى و عارضه‏ى بدنى، آنان را بدین امور امتحان مى‏کنم و دینشان سالم مى‏ماند، و من عالم به صلاح دینى بندگان مومن خود هستم. 

از آنچه معروض افتاد، سه مطلب روشن شد: اول آنکه رزق تمام جنبندگان روى زمین و روزى‏خواران بر اساس نظام خلقت به عهده‏ى خداوند است، دوم براى به دست آوردن رزق، همه‏ى جنبندگان تلاش مى‏کنند و انسان نیز باید نیروى خود را به کار اندازد و در راه به دست 

آوردن رزق کوشش نماید، سوم آنکه تقسیم رزق و زیاد و کم بودن آن وابسته به مشیت حکیمانه‏ى خداوند است، اوست که بعضى را در رفاه و آسایش قرار مى‏دهد و بعضى را دچار مضیقه و سختى مى‏نماید.  با فرارسیدن ایام پیرى و کبر سن، از طرفى قواى بدن به ضعف مى‏گراید و آدمى از فعالیت و کوشش براى به دست آوردن رزق بازمى‏ماند و آنطور که باید نمى‏تواند فعالیت نماید، و از طرف دیگر نیاز به رزق و غذا امرى است ضرورى و آدمى تا آخر عمر به غذا احتیاج دارد. امام سجاد (ع) رزق و روزى ایام کبر سن را در ضمن دعا اینچنین به پیشگاه بارى‏تعالى عرض مى‏کند: «و اجعل اوسع رزقک على اذا کبرت». بار الها! وسیعترین رزق خود را براى من در کبر سنم قرار ده.  در واقع، امام (ع) مى‏خواهد بگوید: پروردگارا! در کبر سن، قواى بدنم ضعیف مى‏شود و آنطور که باید قدرت فعالیت ندارم. در آن موقع تو مرا مشمول فیض مخصوص خود قرار ده و با توسعه دادن رزق خود به من، ناتوانیم را جبران نما و کمبودم را تتمیم و تکمیل کن و مرا از نیازمندى و احتیاج به مردم رهایى بخش.  رسول اکرم (ص) نیز در ایام کبر سن از خداوند درخواست توسعه‏ى رزق نموده است:  اللهم اجعل اوسع رزقک على عند کبر سنى و انقطاع عمرى.  بار الها! وسیعترین رزق خود را براى من در ایام کبر سنم قرار ده، موقعى که پایان عمر و قطع رشته‏ى حیات نزدیک شده است.  خلاصه افراد تا وقتى زنده‏اند و با وجود کبر سن قدرت کار دارند، هر چند ضعیف باشند، باید کار کنند و شرافت انسانى خود را محافظت نمایند و اگر زمانى فرارسد که دیگر قدرت کار نداشته باشند، در آن  موقع لازم است مردم به عنوان مواسات و تعاون عمومى، یا به عنوان خدمات اسلامى یا انسانى، زندگى آنان را اداره کنند، یا بیت‏المال مسلمین متکفل امورشان گردد و نمونه‏اى از آن در حدیث آمده است:  مر شیخ مکفوف کبیر یسال. فقال امیرالمومنین علیه‏السلام: ما هذا؟ قالوا یا امیرالمومنین نصرانى. فقال امیرالمومنین (ع): استعملتموه حتى اذا کبر و عجز منعتموه، انفقوا علیه من بیت‏المال.  على (ع) در ایام حکومت خود از نقطه‏اى عبور مى‏کرد و جمعى با آن حضرت بودند. بین راه با پیرمرد کور کهنسالى برخورد نمود که گدایى مى‏کرد و از مردم درخواست کمک داشت. حضرت از مشاهده‏ى این وضع ناراحت شد، رو کرد به اطرافیان خود و فرمود: این چیست؟ نفرمود: این شخص کیست؟ خواست بفرماید این چه وضع تاثر بارى است که من مشاهده مى‏کنم؟ عرض کردند: یا امیرالمومنین این پیرمرد سائل، نصرانى است. حضرت فرمود: یک عمر او را به کار گرفته‏اید و به سهم خود در اجتماع خدماتى نموده است، اینک که پیر و کور شده است ترکش نموده‏اید، سپس دستور داد زندگى او را از بیت‏المال اداره نمایند.  نتیجه آنکه خداوند رزق انسانها و همه‏ى جنبندگان روى زمین را ضمانت نموده است، ولى ضمانت بارى‏تعالى بدان معنى نیست که مردم از تلاش و کوشش دست بردارند بلکه فعالیت در راه طلب حلال وظیفه‏ى قطعى تمام افراد است.